Научный руководитель - Салчак А.Я., к.ф.н., старший преподаватель кафедры тувинского и обещго языкознания

Тыва дылда социал ажыл-агыйга хамаарышкан кылыг сөстерин элээн каш уткалыг бөлүктерге чарып турар бис.

I. «Кандыг бир сорулганы чедип алыры» деп утка илередир кылыг сөстери

Оларга чедип алыр, депшиир, бурунгаарлаар, дилеп алыр, оралдажыр, чаалап алыр, ажылдап алыр, чүткүүр, кызар, албадаар, четтигер, болдурбас, чайладыр, адааннажыр, арга тыптр дээн чижектиг кылыг сөстери хамааржыр.

II. Ниитилел-политиктиг кылдыныглар илередир кылыг сөстери

Ук бөлүке агитастаар, бадылаар, суртаалдаар, пропагандалаар, дежурныйлаар, киржир, хуралдаар, демдеглээр, забастовкалаар, чаагайжыдар, дискриминастаар дээн чижектиг кылыг сөстери кирип турар.

III. «Парлалга болгаш медээ тарадыр» деп утка илередир кылыг сөстери

Сөглеп бээр, үндүрер, үнүп келир, медээлээр, дыңнадыр, чарлаар, дамчыдар, көргүзер, пропагандалаар, нептередир, хоптажыр, нүгүлдээр, транслястаар, номчуур, рекламалаар деп кылыг сөстери ук бөлүктү тургузуп турар.

IV. «Ажыглаар, хереглээр» деп утка илередир кылыг сөстери

Бо бөлүкче кирип турар кылыг сөстери:чарыгдаар, ажыглаар, хереглээр, хөлезилээр, таарыштырар, төтчеглээр, чашканнаар, арагага чарыгдаар, хоозураар.

Онгу класска программа аайы-биле кылыг сөзүнге ниити катаптаашкын чоруттунар, ынчалза-даа кичээлдерниң саны эвээш болур. Ук темага хамаарышкан быжыглаашкын үезинде мергежилгелер кылыг сөзүнүң грамматиктиг демдектерин, залогтарын, видтерин, причастиелерни, деепричастиелерни, наклонениелерни чергелештир катаптап турар болза, кичээлдер бедик деңнелдиг болур.

Катаптаашкын кичээл үезинде уругларның өөренген чүүлүн школа программазында канчаар база кайы хире хемчээлдиг кылдыр бергенин өөренип көөрү чугула.

Чаа теманың тайылбырының мурнунда «лексика-семантиктиг бөлүктер» деп билиишкинни уругларга билиндирер, чижектер-биле бадыткаар. Дараазында ол тайылбырдан чоорту «социал ажыл-агыйга хамааржыр кылыг сөстери» деп билиишкинче шилчилгени кылыр. Беседаны ажыглап тургаш, ооң тодарадылгазын өөреникчилер-биле илередир, херек апарза, словарьларга даянып болур. Лексика-семантиктиг бөлүглелдер чүгле кылыг сөстеринде бар эвес, а харын өске чугаа кезектеринде тематикалыг бөлүктер барын өөреникчилерге чижектер-биле билиндирип алыр.

Дараазында башкы тайылбырын уламчылаар. Маңаа хайгаарал методун, көргүзүглүүнүң принцивин, анализ аргазын ажыглап, социал ажыл-агыйга хамаарышкан кылыг сөстерин ханы өөредиринге белеткеп, оларның уткаларының аайы-биле бөлүктерин тайылбырлаар.

Мындыг хевирлиг эрткен кичээл дургузунда өөреникчилер элээн хөйнү билип, боттарының билиглерин системажыдып эгелей берген болур. Ынчангаш ийиги кичээлди ниити эрткен чүүлдеринге катаптаашкын хевирлиг быжыглаашкын кичээл кылдыр эрттирип болур. Ынчан хайгаарал болгаш беседа методтарын ажыглаар. Хайгаарал методу өөреникчилерниң билииниң деңнелин айтып бээр, а беседа башкы биле уругларның аразында харылзааны улам күштелдиреринге ужур-дузалыг бооп болур, оон аңгыда өөреникчилер маргылдаалыг айтырыглар, дискуссия тургузуп, оларга хамаарыштыр бодалдарын илередиринге дузалыг.

Үшкү кичээлди түңнел кичээл кылдыр организастап болур. Ооң хевири башкының чогаадыкчы чоруун негээр. Ук кичээлдиң характери маргылдаалыг бооп болур: кичээл-турнир, кичээл-КВН, кичээл-викторина, кичээл-дискуссия дээш оон-даа өске.

Түңнел кичээл мурнунда башкы уругларны баш удур сагындырып, оларның психологтуг хөөнүн тургузуп алыр.

Онгу класска кылыг сөзүнге катаптаашкын кичээл үезинде дараазында таблицаны тургузуп алыр болза, уруглар ону дыка сонуургаар болгаш ында бижиттинген негелделерге киржи бээрлер. Ынчангаш мындыг хевирлиг таблицаны чижек кылдыр берип тур бис:

Айтырыглар кармакчыгажын лексика-семантиктиг бөлүктерни өөредип эгелээниниң бирги кичээлинден тура уругларга сонуургадыры чугула. Ында кирген айтырыгларга харыы бээринден дараазында кичээлдер эгелээр болза, таарымчалыг бооп болур. Ол айтырыгларга чүгле башкы эвес, а харын өөреникчилер идекпейлиг харыылаар ужурлуг.

Кылыг сөстериниң лексика-семантиктиг бөлүктерин бижип каан кармакчыгаштарга өөреникчилер кичээл санында тып алган кылыг сөстерин киирерлер. Ук темага хамаарышкан кичээлдер дооступ турда, оларның сан-түңүн тодарадыр.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Аллын-оол Х. С. Тыва дыл методиказы. (башкыларга болгаш студентилерге) - Кызыл: ТывНҮЧ., 1972. - 127 а.

2.Баранов М. Т.. Ладыженская Т.А., Львов М.Р. и др. Методика преподавания русского языка. - Москва: Просвещение. 1990. - 368 с.

3. Баринова Е. А., Боженкова Л.Ф., Лебедев В.И. Методика русского языка. - Москва: Просвещение, 1974. - 368 с.

4. Март-оол К. Б. 5-9 класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы. - Кызыл: ТывНҮЧ., 2002.-272 а.

СЕКЦИЯ «ГРАММАТИЧЕСКИЙ СТРОЙ ЯЗЫКА И ЕГО ФУНКЦИОНАЛЬНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ»

СЕМАНТИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА ГЛАГОЛА «БРАТЬ» В СОВРЕМЕННОМ РУССКОМ ЯЗЫКЕ

Хомушку А.А-М., 5 курс ФФ

Научный преподаватель - Барыс-Хоо В.С., к.ф.н.,