Научный руководитель – Очур Т.Х., к.ф.н., старший преподаватель кафедры тувинского фольклора и литературы

М.Б. Кенин-Лопсан 1925 чылдың апрель 10-да Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунда Чаш-Тал деп черге төрүттүнген.

Чогаал ажылынче 1940 чылдар эгезинде кирген. Баштайгы «Улуг орук» деп шүлүктер чыындызы 1956 чылда чырыкче үнген. Дараазында чылдарда «Октябрьның оглу-дур мен» (1959), «Бичии башкы» (1963) деп номнары үнгүлээн. «Шивит», «Үннер», «Истер» деп поэтиктиг номнарның, «Чүгүрүк Сарала», «Херээженниң салымы», «Тениң самы» деп романнарның база «Чылгычының өө» деп дөрт номнуң автору. Тыва этнография талазы-биле ханы шинчилелдерниң база «Тыва хамнар» деп улуг хемчээлдиг монографияның автору. Ооң чогаалдары орус, украин, латыш, болгар, итальян, моол, немец, англи дылдарда очулдуртунган.

Чогаалчының чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы шинчилекчилерниң болгаш сонуургалдыг кижилерниң кичээнгейин шагдан бээр хаара тудуп келген. Аңаа тураскааткан ажылдарның иштинден Н.Антуфьеваның «»Монгуш Кенин-Лопсан – «Человек века», М.Байыр-оолдуң «Монгуш Кенин-Лопсан – делегей чергелиг эртемден, этнограф», О.Дмитриевтиң «Шаман, кочевник и поэзия», Д.Молдавскийниң «Добавив ещё один источник» дээш оон-даа өскелерни адап болур.

Тыва литературада, эртемде болгаш ниитилел амыдыралында бүгү талазындан ат-сураа билдинип, катаптаттынмас исти Монгуш Борахович Кенин-Лопсан артырган болуп турар. Ынчангаш М.Б. Кенин-Лопсанга хамаарыштыр хөй янзы угланыышкыннарга шинчилел ажылдарын чорудары чугула. Ооң тыва эртемге, литературага киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок байлак. Чогаалчы-эртемденге, ооң ажылдарынга тураскаатынган үнелелдер, сайгарылга, шинчилел ажылдары эвээш эвес парлаттынган-даа болза, ол бүгү ажыл М.Б. Кенин-Лопсанның чогаадыкчы ижиниң хензиг кезиин хаара туткан болуп турар. Чогаалчының чүгле намдарынга, ооң чаяаганы чогаалдарынга, азы ооң чогаалдарының кайы-бир жанрынга хамаарыштыр улуг хемчээлдиг шинчилел ажылын чорудуп болур. Ынчангаш ажылывыстың кол шинчилээр айтырыы кылдыр «М.Б. Кенин-Лопсанның шүлүктеринде овур-хевирлер» деп теманы шилип алган бис.

Кандыг-даа чогаалдың утказын номчукчуларга чедингир кылдыр дамчыдарда, кандыг-ла-бир чүүлдүң овур-хевирин дамчыштыр көргүзер. М.Б. Кенин-Лопсан шүлүктеринде янзы-бүрү овур-хевирлерни аажок чедимчелиг чуруп көргүскен бооп турар.

Овур-хевир – чечен чогаалдың иштинге бодап чогааткан чогаадыкчы болуушкуннуң көргүзүкчүзү-дүр. Ылаңгыя үргүлчү киржип турар арын, азы чогаалдың маадыры бооп турар.

М.Б. Кенин-Лопсан шүлүктеринде янзы-бүрү овур-хевирлерни ажыглаан. Ооң чижээнге кижиниң овур-хевирин, дириг амытаннарның овур-хевирин, бойдустуң янзы-бүрү хевирлериниң овур-хевирлерин дээш, дөгерезин адаар болза, шуут-ла төнчү чок. Ынчангаш бис ам авторнуң ажыглаан овур-хевирлерин кончуг кысказы-биле көрүп көрээлиңер.

Чогаал бижип чоруур чогаалчы кижилерниң кол-ла ажыглаар овур-хевирлериниң бирээзи – кижиниң овур-хевири-ле болгай. Чогаалга кижини чуруп көргүзүп тура, ону мөзүлүг, мөзү чок деп аңгылап көргүзер. М.Б. Кенин-Лопсан база ук овур-хевирни оюп эртпээн. Кижиниң овур-хевирин шүлүкчү бодунуң шүлүктеринде аңгы-аңгы хевирлерде ажыглаан. Тодаргайлаарга, аңчы кижиниң овур-хевири, ада кижиниң овур-хевири, ажылчын кижиниң овур-хевири, эртемден кижиниң овур-хевири, чорумал кижиниң овур-хевири, малчын кижиниң овур-хевири, дарга кижиниң овур-хевири, хам кижиниң овур-хевири дээш кайы-хөй бооп турар. Бо хамык овур-хевирлерге хамаарыштыр чүгле чаңгыс чижектен көрүптээлиңер.

Авторнуң «Ветеринарның чазыы» деп шүлүүнде көдээ черниң амыдыралынга хамаарыштыр эртем-билиг чедип алгаш, хоорай черде ажылдап чоруур кижилерниң эртеминге хамаарыштыр боттуг амыдыралда чүве билбезин, аңаа көөрде эртем-билии чок-даа болза, боттуг амыдыралда ажылды кылып чоруур кижи эки билир болур деп чүвени чедимчелиг көргүскен. Мында хоорайдан келген мал эмчизи кижиниң хой талазы-биле болгаш, черле ниити мал-маган талазы-биле билииниң кошкаан шүгүмчүлеп көргүскен. А лириктиг маадырның өмүнээзинден ол кижиге эки сүмени берип, ооң билбес чүвезин тайылбырлап берип турар кылдыр чуруп бижээн. Бо шүлүктен ап көөрге, лириктиг маадыр бодунуң кылып чоруур ажыл-ижин эки билир, ажылының түңнели дээш сагыш-човаңгыр кижи бооп турар.

Чогаалчы кижи бодунуң чогаалында овур-хевирлерни номчукчу кижиниң кичээнгейин хаара тудуп аптар шынарлыг, эки үнелелди алыр кылдыр бижиирде, уран-чечен аргаларны ажыглап, чечен-мерген, чедингир, билдингир, чараш, магаданчыг кылдыр бижээн болур. Бодунуң шүлүктеринде М.Б. Кенин-Лопсан дылдың уран чурумалдыг аргаларын овур-хевирлер илередирде болдунары-биле ажыглаан.

Авторнуң «Дагалыг кыс» деп шүлүүнде бизең тевер чуңма дег деп деңнелгени кыс кижиниң овур-хевирин илередирде ажыглаан. Бо деңнелгеде даглыг черниң кызын чуңмаларның кадыр хаяларга безин аңдарылбас-дүңдерилбезинге деңнеп турар. А ол-ла шүлүкте харап чыдар адан ышкаш деп деңнелгени хаяның овур-хевирин илередип көргүзерде ажыглаан бооп турар. Харап чыдар адан ышкаш дээрге, хаяның улуун, бедиин, ооң кырындан ол чоокку девискээр шупту көстүп турарын көргүскен.

Шүлүкчү бодунуң шүлүктеринде овур-хевирлерни чуруп көргүзүп тура, уран-чечен арга - диригжидилгени аажок чедимчелиг, хөйү-биле ажыглап турар.

Шүлүкчү «Дииңнээр өй келди» деп шүлүүнде Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей девискээринде турар Чиңгирлээн деп сынның овур-хевирин чуруп, одурту чорупкан дагларның командири кылдыр болгаш, бөрт кедип ап турар кылдыр диригжидип көргүскен.

Чогаалчының шүлүктерин сайгарып көөрге, өскелерден онзаланып көстүп келир база бир солун чүүлү – диригжидилге болгаш деңнелге аргаларын хары угда катай ажыглап турары бооп турар. Ол аргаларны бодунуң шүлүктеринде чедимчелиг ажыглап турарындан, ооң шүлүктериниң бижиттинген дылы уран-чечен, катап-катап номчуксанчыг, номчукчу кижиниң кичээнгейин бодунче хаара тудуптар шынарлыг. Авторнуң бо ийи арганы катай ажыглап турары, чүгле сөзүглелдиң бижиттинген дылын уран-чеченчидип турар эвес, шүлүкте көстүп келир кандыг-ла-бир чүүлдүң овур-хевирин илередип көргүзеринге улуг ужур-дузалыг болган.

Чогаалчының «Харылзаачы таңныылдар» деп шүлүүнде чагыларның овур-хевирин коргар чүрек чок дидим кылдыр диригжидип көргүзүп, шууштур-шууштур турарын чадаг шериг чыскаалып алган турарынга деңнеп көргүскен.

Ынчангаш, ниитизи-биле бо ажылды кылып келгенивис түңнелинде, М.Б. Кенин-Лопсанның шүлүктери овур-хевирлер талазы-биле аажок байлак, а автор оларны кайгамчык уран-чечен илередип көргүскен деп түңнелге келген бис.