Мегаобучалка Главная | О нас | Обратная связь


Научный руководитель - Бавуу-Сюрюн М.В., к.ф.н., профессор кафедры тувинского и общего языкознания



2015-11-20 814 Обсуждений (0)
Научный руководитель - Бавуу-Сюрюн М.В., к.ф.н., профессор кафедры тувинского и общего языкознания 0.00 из 5.00 0 оценок




Тыва дылда моол үлегерлээшкиннер өске түрк дылдарга көөрде, якут дыл-биле бир дөмей, хөй санныг деп тюркологтар санап турар.Оларның бодалы-биле алырга, моол үлегерлээшкиннер тыва дылдың сөс курлавырының 25%-зу чедип турар [Татаринцев 1976 ]. В.И.Рассадин ниитизи-биле 2500 дазыл сөс бар деп санаан[2008]. Монголизмнер тыва дылче ийи арганың дузазы-биле кирген:

1) аас чугаа дамчып кирген; 2)Тывага ажыглап турган эрги бижиктиг моол дылды таварыштыр келген; Эрги бижиктиг моол дыл албан-херек бижииниӊ дылы кылдыр 1930 чылга чедир ажыглаттынып турган. Ук сөстер тыва дылдыӊ үн дүрүмнеринге чагыртып, адалгазы моол уктуг ниитилел-политиктиг терминнер болгаш өске-даа эвээш эвес сөстер шуут тыважый берген. Монголизмнерни тыва литературлуг дылда ажыглап, оларны үн тургузуунуӊ аайы-биле шиңгээдип алганын Б.И.Татаринцев бодунуң «Монгольские лексические заимствования в тувинском языке» деп номунга делгереңгейи-биле бижээн [[[Татаринцев 1976].

Лексиктиг монголизмнер литературлуг дылдан аңгыда, чер-чер улузунуң чугаазында оларның дылының онзагайы кылдыр база ажыглаттынып турар. Оларны тыва дылдың диалектилериниң шинчилекчилери тус-тузунда боттарының ажылдарында демдеглээн. Ынчалза-даа оларны ниитилештирген база оларны системажыдып сайгарган болгаш лексемаларның уткаларынга болгу дег өскерлиишкиннер(семантический сдвиг) дугайында ажыл чогу-биле бо дыӊнадыгныӊ темазы чугула деп санап турар бис.

Тыва дылдыӊ диалектилеринде моол дылдан үлегерлеттинген сөстерниӊ (бээр лит. дылда монголизмнер кирбейн турар) саны хөй болганындан оларны ийи бөлүкке чарган. Чаӊгыс уткалыг болгаш хөй уткалыг деп ийи бөлүк болган.

Бирги бөлүктүӊ сөстери чаӊгыс уткалыг моол дылдан үлегерлээн диалектизм сөстер эт-херексел болгаш эдилелдер аттары, кижиниӊ хар-назыны, төрел хамаарылгалары, эр-кыс деп ылгалын айтыр сөстер, идик-хеп аттары, мал-маганныӊ назы-харыныӊ аттары, кат-чимис үнүштер аттары, аъш-чемнер аттары деп темалыг бөлүктерге чарлып турар. Өскээр чугаалаарга, олар тодаргай чүве аттарын колдап диалектизмнер кылдыр үлегерлеп турар.

Товшуур (Ц.т.,эрз.чуг.) – м.д. хөгжим. товшур .Т.д. дошпулуур – ийи хылдыг кагар хөгжүм херексели, дошпулуур.

делээпчи (Ц.т.)– шору улуг апарган бызааны авазын кадатка чорааш эммезин дээш думчуунга кадап каар чүүлү.

Эмиктээ (Ц.т.,Кобд.) – ( ˂ монг. эмэгтэй) – 1.женщина; 2. женский, дамский; 3.гуравдугаар биеийн төөний үгийн ганц тоо.

Бяруу(н) (Ц.т.,Кобд.) – м.д. двухгодовалый телёнок; Деӊн. тере-хөл. буруу – бир харлыг шары азы бугажык.

Тайлаг (Ц.т., Кобд.); м.д. самец верблюда до кастрации (т. е от трёх до четырёх или пяти лет); тайлак (Тес-хем аялг.)– ийи харлыг бодаган.

Ак быдаа (Ц.т.) - (моол.хоолг.очулд. цагаан будаа) – «кадык»;

Уурак (монг. уураг) –деӊн. у.-х.,б.-х. уурак ‘чаа төрээн инектиӊ сүдү‘);

Туурга. (Бар.д., Кобд.); (<монг. туурга), деңн. б.-х., т.-х. туурга ( өгнүң ханаларын шыварда хереглээр )»;

Уну(<монг. унь) , хаяпчы . (<монг. хаяавч) ;

Ийиги бөлүкте моол дылда хөй уткалыг диалектизмнер делгем уткада ажыглаттынган. А тыва дылдыӊ диалектилеринде чаӊгыс уткалыг кылдыр ажыглаттынып турар.

Хөй уткалыг сөстер дараазында темалыг бөлүктерге чарлып турар : эт-херекселдер аттары, кижиниӊ хар-назыныӊ аттары, төрел хамаарылгалары, эр-кыс деп ылгалын айтыр сөстер, аъш-чем аттары , кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниӊ аттары. Хөй кезиинде бо бөлүктүӊ сөстерин туугай чүве аттары деп болур.

Бүдээлге (Ц.т.) – аъттыӊ каастап каан дерилгези. Бүтээлэг– м.д. покрывало; крышка, покрышка; Улуг-хем улузунуӊ чуг. бүдээлге – кидистен кылган конус хевирлиг бөрт. бүдээлге – летний головной убор из сукна ( для защиты от дождя); капюшон, башлык.

Серээ – тожу, төп, Моол тываларында лит дылда айыыр деп сөске дүгжүр уткалыг. М.д. 1. вилка; 2. острога, гарпун, трезубец, копьё с зубцами.

Самгын (Кобд.) – денӊ. эрз. самган; [Сонам 1983 123]. Моол дылда. самган – 1. Жена; 2. старуха; женщина. [БАМРС III 2001,82].

Магнай ( МЧД, Кобд.)– моол дылда. 1. лоб, чело.2. шилж. авангард, передовая часть; лидер; передовой, первенствующий (о человеке). Маңнайфольк., диал. чело, лоб; перен. передовая часть войск, авангард.

Бөөтүк(Ц.т.); м.д. бойтог – 1. Меховые чувяки, унты, бойток (ботики), боты; 2. ботиночки, сапожки.

Авъяас– м.д. 1. талант, дар, дарование; 2. способность, талантливость, склонность, наклонность; умение; даровитость, одарённость; гениальность; 3. пристрастие, влечение, страсть, заинтересованность; 4. жилка, призвание, природная склонность;

Тыва дылга моол дылдан үлегерлеттинген хөй уткалыг сөстерниӊ уткалары кызырлып, колдуунда чаӊгыс утказы-биле үлегерлеттинген; эвээш таварылгада 2 утка артып каан болуп турар.

Онзагай таварылга уткаларында өскерилгелер база бар болуп турар. Чижээ : авыяас деп сөстүӊ утказы литературлуг дылдаазындан Цэнгэл тываларыныӊ чугаазында утказы удур апарган. Лит. «ийи арынныг кижи» деп уткалыг, диалектиде «талантылыг кижи» деп моол дылдыӊ сөзүнүӊ утказы хевээр арткан.

Моон алгаш көөр болза моол дылдыӊ болгаш тыва дылдыӊ диалектилеринде монголизмнерниӊ ажыглалыныӊ аайы-биле уткалары аӊгы-аӊгы болуп турар. Эӊ ылаӊгыя Цэнгэл, Копту тываларыныӊ чугаазында моол дылдан үлегерлээн сөстер эӊ хөй санныг болган. Мурнуу-чөөн диалектиде база хөй, ынчалза-даа Моол тываларыныӊ чугаазынга көөрде эвээш, барыын болгаш төп диалектиде эӊ эвээш болуп турар. Ук даӊзылар диалектилерде дөмейлешпейн турар.

 



2015-11-20 814 Обсуждений (0)
Научный руководитель - Бавуу-Сюрюн М.В., к.ф.н., профессор кафедры тувинского и общего языкознания 0.00 из 5.00 0 оценок









Обсуждение в статье: Научный руководитель - Бавуу-Сюрюн М.В., к.ф.н., профессор кафедры тувинского и общего языкознания

Обсуждений еще не было, будьте первым... ↓↓↓

Отправить сообщение

Популярное:
Как распознать напряжение: Говоря о мышечном напряжении, мы в первую очередь имеем в виду мускулы, прикрепленные к костям ...
Почему двоичная система счисления так распространена?: Каждая цифра должна быть как-то представлена на физическом носителе...
Модели организации как закрытой, открытой, частично открытой системы: Закрытая система имеет жесткие фиксированные границы, ее действия относительно независимы...
Организация как механизм и форма жизни коллектива: Организация не сможет достичь поставленных целей без соответствующей внутренней...



©2015-2024 megaobuchalka.ru Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав. (814)

Почему 1285321 студент выбрали МегаОбучалку...

Система поиска информации

Мобильная версия сайта

Удобная навигация

Нет шокирующей рекламы



(0.006 сек.)