Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ 1 страница

Авторский коллектив:

Преподаватели кафедры стилистики якутского языка и русско-якутского перевода ФЯФК ЯГУ

Т.И.Петрова, Н.А.Ефремова, С.В.Иванова, М.С.Винокурова, Е.С.Герасимова, Л.Е.Манчурина, Г.Г.Торотоев, У.Р.Плотникова.

 

Под редакцией: Н.А.Ефремовой

 

                                                                                                                                                              

Рецензенты:

д.ф.н., профессор кафедры якутского языка

ФЯФК СВФУ им. М.К.Аммосова Г.Г. Филиппов

к.ф.н., доцент кафедры стилистики якутского языка и русско-якутского перевода ФЯФК СВФУ им. М.К.Аммосова С.П.Васильева

 

ЯКУТСКИЙ ЯЗЫК: культура речи. Учебное пособие. Издание 2-ое, переработанное. Якутск: Изд-во СВФУ им. М.К.Аммосова, 2012. – 86 с.

 

 

Первая часть учебного пособия представляет краткий русско-якутский терминологический словарь по разным отраслям науки и сферы жизнедеятельности, как математика, биология, география, медицина, СМИ, педагогика, политика, промышленность, спорт, филология, психология, химия, экономика, в котором включены 2020 слов терминов.

Во второй, третьей и четвертой частях на уровне статуса государственного языка, рассматривается сегодняшнее состояние культуры якутской речи, а также даются упражнения для стилистической правки и корректировки предложений.

Пятая часть пособия рассчитана на самостоятельную работу студента.

Адресовано студентам, обучающихся по специальности 031001.02 «Филология. Языки и литературы народов России (якутский язык и литература)», а также студентам-выпускникам национальных школ, обучающихся по нефилологическим специальностям.

 

 

© СВФУ им. М.К.Аммосова, 2012

 

И¤ИНЭЭҕИТЭ:

 

Аан тыл

Киириитэ

I түһүмэх. БИЛИҤҤИ САХА ТЫЛЫГАР ЛЕКСИКА СЫЫҺЫРЫЫТА.

1 §. Тыл суолтатын бутуйуу

2 §. Ордук тыл

3 §. Литературнай нуорманы кэһии

4 §. Тыл үөрүйэҕин уларытыы

II түһүмэх. БИЛИҥҥИ САХА ТЫЛЫН ГРАММАТИКАТЫГАР КөСТөР АЛҕАС.

5 §. Үөскээбит аат тылы туттуу

6 §. Тардыылаах аат тылы туттуу

7 §. Элбэх ахсаан халыыбын туттуу

8 §. Тыл ситимин уларытыы

9 §. Сахалыы түһүк халыыбын уларытыы

10 §. Солбуйар ааты туттуу

11 §. Даҕааһын ааты туттуу

12 §. Ахсаан ааты туттуу

13 §. Туохтууру туттуу

14 §. Аат туохтууру туттуу

15 §. Сыһыат туохтууру туттуу

16 §. Ситим тылы туттуу

17 §. Дьөһүөлү туттуу

III түһүмэх. САХАЛЫЫ ЭТИИ ТУТУЛУН УЛАРЫТЫЫ

18 §. Этии тутаах чилиэнэ. Туһаан, кэпсиирэ миэстэтэ

19 §. Этии ойоҕос чилиэнэ. Быһаарыы, толоруу, сиһилии миэстэтэ

20 §. Сурук бэлиэтин туттуу.

IV түһүмэх. ИДЭҔЭ СЫҺЫАННААХ ТЫЛЫ-ӨҺҮ БАЙЫТЫЫ

1 §. Ахсаан үөрэҕин тиэрминэ

2 §. Биология тиэрминэ

3 §. География тиэрминэ

4 §. Медицинэ тиэрминэ

5 §. Олохтоох бэчээт, радио, телевидение туттар тыла-өһө

6 §. Педагогика тиэрминэ

7 §. Политика, уопсастыба олоҕун-дьаһаҕын тиэрминэ

8 §. Промышленность тиэрминэ

9 §. Спорт тиэрминэ

10 §. Тутуу үөрэҕин тиэрминэ

11 §. Тыл үөрэҕин тиэрминэ

12 §. Уйулҕа үөрэҕин тиэрминэ

13 §. Химия тиэрминэ

14 §. Экэниэмикэ тиэрминэ

 

 

V түһүмэх. УСТУДЬУОН БҮЧЧҮМ ҮЛЭТЭ

Тиэкиһинэн үлэ. Алҕаһы көннөрүү.

Кууруһу түмүктүүр тиэс.

Туһаммыт литература

 

Күндү устудьуон!

Саха омук саргылаах сарсыҥҥытын салайар сайдам ыччат!

 

Эн иннигэр саха тылын култууратын билиҥҥи туругун саба быраҕан сырдатар матырыйаал хомуллан, үөрэх кинигэтэ буолан сытар.

Ийэ тылбыт, саҥарар саҥабыт култуурата намыһах таһымнааҕын туһунан бэйэҥ да истэн сэрэйэриҥ буолуо. Олох тэтимнээхтик сайдар, атын омугу кытта күннэтэ алтыһар кэмигэр туттар тылбыт-өспүт эмиэ ытыллар-бутуллар, уларыйар-тэлэрийэр. Ол түмүгэр тылбыт барахсан илдьэ кэлбит ураты кэрэтин сүтэрэн, төрүт-уус халыыбын умнан, истиэхтэн кэдэрги, сыыһа-халты, халы-мааргы майгыланар. Оннук буолбатын наадатыгар биһиги ийэ тылбытыгар харыстаан сыһыаннаһар ирдэбили күүһүрдэн, ону толорор сорук турар.

Бары билэрбит курдук, билигин саха тылыгар нуучча тылын сабыдыала күүстээх. Диалектика сокуонунан тыл атын тылга сабыдыала икки өрүттээх: 1) тыл байар, эбиллэр, күүһүрэр; 2) тыл атын тылга баһыйтаран, үтүрүллэр, төрүт уратытын умнан, өлөр-сүтэр кутталга киирэр.

Аныгы ыччат кэпсэтэр тылын, саҥарар саҥатын биирдэ эмит эт кулгааххынан болҕойон истээр эрэ… Туох дии санаатыҥ? Саха тыла салгыы маннык суолунан бардаҕына, туохха тиийиэҕин, сыта-тура ырыҥалаа. Маннык «кирдээх» тылынан эн оҕолоруҥ, сиэннэриҥ, хос сиэннэриҥ … саҥарыахтара, суруйуохтара турдаҕа…

«Тыл туттулларын эрэ тухары тыыннаах» диэн нуучча чулуу үөрэхтээҕэ Г.О.Винокур этэн турар. Онон саха тылын ким да туттубат, аахпат, суруйбат буолбутун кэннэ «тилиннэрэ» сатыыр уустук буолаарай?

Саха тыла, саха саҥата, сахалыы аат-суол, бэчээт, биэрии, ырыа-тойук, таҥас-сап о.д.а. маҥнай утаа ыараханнык да буоллар, 1990-с сылтан бэттэх киирбитэ. Онно улахан үтүөлээх-өҥөлөөх киһинэн республикабыт бастакы Президенин М.Е.Николаевы ытыктыы, сүгүрүйэ ааттыах тустаахпыт.

Кини Уурааҕынан саха тыла нуучча тылын кытта сэргэ государственнай стутуһу ылан, олунньу 13 күнэ төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүнэн биллэриллибитэ. Бу күн 1892 с. саха бастакы үөрэхтээҕэ, полиглот учуонай С.А.Новгородов төрөөбүтүн туһунан эһиги оскуола эрдэхтэн билэҕит. Семен Новгородов саха норуота үөрэхтэнэрин, суруга-бичигэ сайдарын туһугар элбэх сыратын биэрбитэ. 1917 с. латыын транскрипциятыгар олоҕуран, саха бастакы алпаабытын төрүттээбитэ. Бастакы суруйааччыларбыт А.Е.Кулаковскай-өксөкүлээх өлөксөй, А.И.Софронов-Алампа, Н.Н.Неустроев айымньылара маннык алпаабытынан суруллубуттара архыыпка хараллан сытар.

Государственнай тыл диэн туттуллар эйгэтэ муҥутуур кэҥээбит государство олоҕун бары таһымыгар толору үлэлиир кыахтаах, араҥаламмыт араас истииллээх, харыстанар бигэ нуормалаах, үрдүк култууралаах тыл ааттанар.

Тыл култуурата диэн тыл баайын толору туһанан, литературнай уонна истиил нуорматын тутуһан, тыл кэрэтин харыстаан ыраастык саҥарыы, суруйуу өйдөнөр.

Онон саха тыла иккис государственнай тыл буоларын умнумуоҕуҥ. Төрөөбүт тылбытын харыстаан, таптаан туран ыраастык туттарга кыһаныаҕыҥ.

 

Саха тылын истилиистикэтин уонна нууччалыы-сахалыы тылбаас хаапыдыратын дассыана, бил.н.х.:        Ефремова Н.А.

 

 

I түһүмэх. БИЛИ ҤҤ И САХА ТЫЛЫГАР ЛЕКСИКА СЫЫ Һ ЫРЫЫТА

1 §. Нуучча тылын кыбытыы

Саха тылын үөрэҕэр Э.К.Пекарскайтан саҕалаан лексикаҕа куруук болҕомто ууруллар. Ол түмүгэр биһиги тыбыт баайа баччааҥҥа диэри балачча чөл сылдьар диэххэ сөп.

Тыл баайын харыстыырга лексикаҕа саха төрүт тыла уонна киирии тыл диэн өйдөбүл олохсуйбута улахан суолталаах. Дьон-сэргэ ону билэр, араарар буолан тылы ыраастык туттарга кыһанар. Ол да буоллар манна билигин даҕаны ыарахан элбэх, нуучча тылын сабыдыала мөлтөөбөт. Онтон аҕыйах суолу бэлиэтиэххэ сөп [Петрова Т.И., 1996. – С. 12].

 

1 №. Билиҥҥи ыччат кэпсэтэр тылын-өһүн болҕойон истиҥ. Нууччалыы тылы кыбыппакка эрэ сахалыы этиэххэ сөп дуо?

 

1) Автобуска: - Толкайсы гыныма эрэ! – Тоҕо, мин десять рублей заплати гынным дии! – Уой, манна остановите, пожалуйста. – Ручкаттан обеими руками тутус. – На следующей түһүөхпүт.

2) Остолобуойга: - Очередька туруҥ эрэ! – Тоҕо без очереди киирэҕит? – Миин с чем? – Почем бу компот? – Сдачабын аҕалыҥ.

3) Кинотеатрга: - Ваще мощнай киинэ эбит. – Отстой соҕус киинэ дииллэр ээ. – Главнай актер кимий? – Убийца били актриса эбит дии.

4) Үөрэнэр сиргэ: - Чэ, столовкаҕа барыахха. – Даа, суумкабын подержи-ка. – Обычно кини онно олорооччу. – Жестко аччыктаатым.

5) Олорор уопсайга: - Мин спать пошла. – Домашка оҥоробун. – Крутой мииини буһарбыккын. – Быылы протри. – Ужин бэлэм. (И.Тарабукина МИ эмтиир дьыала 1 кууруһун устудьуонун хомуйуута).

2 №. Саха телевидениетыгар дьон туттар тылын-өһүн болҕойон истиҥ. Маннык саҥа-иҥэ саха тылын дьылҕатыгар туох сабыдыаллааҕый?

 

Учебно-воспитательнай программаны защиталаатыбыт; кабинетнай система тубуста; трудовой лааҕырбыт кэккэ ситиһиилээх; комнатнай растениенан дьарыктанабыт; сайын үүннэрбит оҕуруоппутун горячай аһылыкка туттабыт; лааҕыр тэрийиэхтээхпит, ону глава наслега поддержкалаабыта; круглогодичнай теплица аһыллан үлэлиир; саамай главнайа – централизованно тэрийиэххэ; үс-түөрт семья кыттыһан үлэлиирэ кыайыылаах буолуо этэ… (В.Сивцев. МИ педиатрия салаатын 1 кууруһун устудьуона «Дойдум барахсан» биэриини кэтээн истиитэ).

 

3 №. Билиҥҥи икки тыллаах саха киһитэ саҥа тылы үөскэтэригэр араас ньыма баар буолбут. Онон төрөөбүт тылбыт атын саҥалыы «тириини кэппит». 

 

Ыччат туттар тыла (жаргон, сленг)

 

1) тыл ситимин оннугар -ка суффиксалаах нууччалыы тартарыылаах биир тыл оІоруу: оржаІка (Орджоникидзе болуоссата), столичка (столичнай ырыынак), общага (студент олорор уопсай дьиэтэ), миска (Кэрэ Куо), окошка (дьарык икки ардыгар быыс), пушка (национальнай библиотека), газировка (газтаах утах), вечерка («Якутск вечерний» хаґыат).

2) нууччалыы тыл олоҕор -лаа сыґыарыыны эбэн хайааґыны бэлиэтиир тыл: стреляйдаа (имнэн), предъявалаа, возникайдаа (була сатаа, буулаа), зайчиктаа (кіІүлэ/билиэтэ суох сырыт), тачкалаа (таксинан бар), шоулаа (бырааһынньыктаа), бухайдаа (ис-аґаа, арыгылаа).

3) нууччалыы туохтуурга буол, гын көмө туохтууру холбооһун: трати гын (матайдаа), гноби гын (атаҕастаа, самнар), ломайсы буол (ыарыыр-чэпчиир), теребись буолума (түбүгүрүмэ), валяйсы буол (күн дьарыга суох киһи).

4) кіспүт суолталаах нууччалыы жаргон: тема (күүлэйдээһин), шишка аҕалаах (дуоґунастаах, баай тойон), чувиха кэллэ (кыыс), ботаник олорор (туйгуннук үөрэнэр оҕо), труба баҕайы (куһаҕан).

5) нууччалыы тылы кылгатыы, кіспүт суолтаҕа туттуу: препод (учуутал), ГУК (үөрэх кылаабынай корпуґа), КЦ (университет сынньалаҥ киинин дьиэтэ), СРС (студент бүччүм үлэтин күнэ), ДП 2 (Правительство 2 №-ээх дьиэтэ).

6) нууччалыы -ый, -ая сыґыарыынан бүтэр «прилагательнайдаах» сыстыы ситими биир тылынан биэрии: декреккэ барбыт (декретнэй уоппуска), курсовой суруйар (курсовой үлэ), диплом суруйар (дипломнай үлэ), академ ылбыт (академическай уоппуска), сотовайыгар эрий (сотовай телефон).

7) сахалыы олохтоох тылга нууччалыы араас суффиксаны эбии: махталитет, ынырыктивнай, боростейшн.

 

Болҕойуҥ! Жаргон диэн биир интэриэстээх дьон бөлөҕө эрэ өйдүүр, туттар тыла-өһө ааттанар. Тыл кимнээх тутталларыттан көрөн араас буолар, холобур, атыыһыттар ж., саллааттар ж., ыччат ж., студент ж., уоруйахтар ж. о.д.а.

Үгүс үөрэхтээх дьон жаргон уопсастыба олоҕор уонна национальнай литературнай тылга тарҕанарын мэһэйдиир, киртитэр көстүү быһыытынан сыаналыыллар. Жаргон тыл-өс култууратын төһө да намтатарын үрдүнэн, кэпсэтэр тыл, саҥарар саҥа хайа эмэ дьапталҕата буоларын умнуллуо суохтаах.

Жаргон уус-уран айымньыга герой майгытын-сигилитин, характерын арыйарга тутталлар. Оттон публицистикаҕа жаргону тоҕоостоох сиргэ кыбытыы корреспондент киэҥ араҥаҕа, норуокка өйдөнүмтүө гына суруйарын туоһута буолуон сөп.

 

2 §. Тыл суолтатын бутуйуу

 

Атын омук тылын үөрэтэргэ маарыннаһар дорҕоонноох, биир сүһүөх эбэтэр биир дорҕоон атыннаах тылы арааран өйдүүр ордук ыарахан буолааччы. Билигин саха киһитэ төрөөбүт тылынан саҥарарыгар эмиэ итинник баар буолбут. Холобур: Минньигэс ас-үөл сыта туналыйда (тунуйда онн.); Аламаҕай (аламай онн.) маҥан күн [Петрова Т.И., 1996. – С. 13].

 

4 №. Сыыһа суолталаах тылы атын тылынан солбуйан ааҕыҥ.

 

1. Саха тыла сатарыйдын! 2. Тэрилтэлэр намыһах таһымы ситистилэр. 3. Зонтик киһини ардахтан харыстыыр. 4. Хагдаҥ оттоох сири өртүүллэр. 5. Ийэ сибиинньэ атыыланар. 6. өбүгэ төрүт дорҕоонноро көй салгыҥҥа күлүбүрүү көттүлэр. 7. Мииҥҥэр тууста бырах. 8. Балаһыанньа көммөт кыахха киирдэ. 9. Биһиэхэ 14-20 диэри саастаах түҥ тулаайах, социальнай балаһыанньалара мөлтөх 38 ийэ сылдьар. 10. Антон санаата алдьанан субай хаана саппаҕырара.

 

5 №. Сомоҕо домоҕу сыыһа туттар түбэлтэни көннөрүҥ. Холобур: Аҕатын туйаҕын батыһан… - хатаран онн.

Болҕойуҥ! Сомоҕо домох уларыйбат биир кэлим лексическэй өлүүскэ буолар. Онон тылын, грамматическай форматын, турар бэрээдэгин уларытар табыллыбат.

 

I. 1. Бороскуобуйа эмээхсин олоҕун моҥоон өллөҕө. 2. Тойонуттан куттанан хороонугар уу киирбитэ быданнаата. 3. Киэҥ иһит салааһыннаах. 4. Уоруйах харытыттан туттардаҕына эрэ билинэр. 5. Саҥардыы дабыдал анньынан, олох киэҥ аартыгар үктэннилэр. 6. Сыа ортотугар быччаххайга дылы. 7. Сэнээбиккиттэн тоскун ылыаҥ.

II. 1. Кини миэхэ омуннаан кэпсээтэҕинэ, быарым ыалдьыар диэри күлэрим. 2. Оҕуһу туруору туппут курдук искэн, бөдөҥ дьахтар сыарҕатын сыҥааҕын оҥосто турара үһү. 3. Хойут турбут чыычаахтар харахтарын уутун соттуохтара эбээт… (К.Эверстов. Айдаар араллааннара. – Дьокуускай, 2003). 1. Маня бэйэлэрин үнтү үөҕүтэлээн, атахтарын төбөтүн укпат оҥортообута. 2. Маня хараҕын уута куолайыгар өрө аста. 3. Төһө да аас-туор олохтоох буоллар, Катя оҕолорун атахтарыгар туруоруо… 4. Хаайыыттан тахсан баран, эмиэ ускул-тэскил сылдьан иһэн бэйэтин илиитигэр ылбыта. (Саныыр буолаар, ыйдаҥалаах түүн… - Дьокуускай, 2005).

 

6 №. Билиҥҥи саха тылыгар кэлин үөскээбит сомоҕо өйдөбүллээх тыл ситимин көннөрү тылынан солбуйуҥ. Холобур: Кэрэ аҥар – кыргыттар, дьахталлар.

 

 Үрүҥ халааттаах аанньаллар, түөрт атахтаах доҕор, бэрээдэги араҥаччылыыр дьон, айылҕаттан айдарыылаахтар, күүстээх аҥар сүрэҕин сүүйээччи, олохторун аргыһын булбатах соҕотох ийэлэр, аһыы утаҕынан эрэйдэрин сайҕанааччылар, бэйэлэрин көрүнэр кэрэ аймах, тимир көлө аргыстаах эрэттэр.

 

7 №. Ааҕыҥ. Сыыһа суолтаҕа туттуллубут тылы булан көннөрүҥ.

Болҕойуҥ! Тылы кыайан билбэт киһи маарыннаһар дорҕоонноох тыл суолтатын бутуйар.

 

1. Дууһа чөллөрүйүүтэ (чөл буолара) наада. 2. Эргэ техниканы үүйэ-хаайа тутан үлэҕэ киирдибит. 3. Үйэтин тухары хара үлэҕэ биккиллэн кэллэҕэ. 4. Малааһыннарынан сылдьыы сатабыла суоҕун өйдөөбүтүм. 5. Ийэм оҕотун эмсэҕэлиир. 6. Кини ол күн ханна да мэнээктээбэтэҕэ, сытан тахсыбыта. 7. Кумааҕыларбытын иһиккэ уган сахсыйан-сахсыйан баран, биири субуйан ылбыппыт. 8. Чаҕыл тыа үлэһит уолаттарын проблематын ырылыччы туруорар.

Туһаныҥ: аһаҕастык, күүлэйдээбэтэҕэ, сатамматын, үүйэн, хостоон, эмнэрэр, эриллэн.

 

3 §. Ордук тыл

 

Элбэх тыл сымсах, аҕыйах тыл минньигэс.

 

өс хоһооно.

 

8 №. Наука истиилин сабыдыалынан киирэр тылы көҕүрэтэн ааҕыҥ.

Болҕойуҥ! Наука истиилигэр өйдөбүлү чопчулуурга онто да суох өйдөнөр тыл туттуллар. Холобур: Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 375 сылын бэлиэтиир. – Саха сирэ Россияҕа киирбитэ …

 

1. Халбаһы оҥорон таһаарар сыахха ыалдьыттаатыбыт. 2. Хаһаайыстыбабытыгар сылгы сүөһү элбэх. 3. Оҕо саадын ахсаанын элбэтиэххэ. 4. Биһиги дойдубут сирин иэнэ киэҥинэн биллэр. 5. Биэс сыл болдьохтоох кэмҥэ баһылыгынан талыллыбыта. 6. Дьон хамнаһын кээмэйэ улаатар. 7. 12 метргэ тэҥнээх түргэннээх тыал түһэрэ күүтүллэр. 8. Омук тылын предметигэр БКЭ туттарыахтаах. 9. Итирик туруктаах дьон түүҥҥү кэмҥэ элбиир. 10. Тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлээн кэллим.

 

9 №. Сыыс тылы булуҥ. Алҕас тахсар төрүөтүн быһаарыҥ.

 

1. Саһыл тириититтэн тигиллибит саҕынньахтары «Сахабулт» концерн атыыга таһаарар. 2. «Сибиинньэ дьаҥын» ыарыытыттан харыстанар туох ньымалар баалларый? 3. Ынахтарбыт биир кэмҥэ бары харахтарынан көрбөт буолбуттара. 4. Самыыр чалбаҕа куурдаҕына айаҥҥа турунуохпут. 5. Үрдүк суортаах бурдуктан астаммыт килиэп сыаната ыарахан. 6. Дэйбиир сылгы кылыттан оҥоһуллар буолан, киһиттэн араас куһаҕан тыыны дьалбарытар аналлаах. 7. Уон күннээх декада ыытыллара былааннанар.

 

10 №. Канцелярит тылы сыыһырдар түбэлтэтин көннөрүҥ.

Болҕойуҥ! Билиҥҥи кэмҥэ саха тылыгар нууччалыы дьыала истиилэ улахан сабыдыаллаах. Холобур, кэнсэлээрийэ кумааҕытыгар туохтууртан үөскээбит аат тылы кытта көмө туохтуур туттуллар. Оннук халыып тылы сыыһырдар, канцелярит диэн ааттанар. Канцелярит оннугар сүрүн истиилгэ үөскээбит аат тылы төттөрү туохтуур оҥоруохха сөп. Холобур: үлэ барар, ыытыллар - үлэлииллэр.

 

Ыытыллар: быыбар балаһыанньатын быһаарыы ыытыллар, тай боксаҕа күрэхтэһии ыытыллар, кыамматтары үбүлээһин ыытыллар, дьону анал бэлэмнээһин ыытыллыбыта.

Барар: муус хамсааһына баран эрэр, приватизация салгыы барыахтаах, экэниэмикэ сайдыытын сылыктааһын барар, эдэр ыалы субсидиялааһын барар.

Тахсар: буруйу оҥоруу тахсар, сайаапкалары түһэрии тахсар, үлэһит ахсаанын аҕыйатыы тахсар, өйдөспөт буолуу тахсар.

Оҥоһуллар: газ турбатын тардыы оҥоһуллар, холбооһун буолталарынан оҥоһуллар, апелляция сарсыҥҥы күнүгэр оҥоһуллар, суһал көмө оҥоһуллар.

Аналлаах: абитуриеннарга аналлаах дьаарбаҥка, обургу оҕолорго аналлаах сурунаал, тыа сирин дьонугар аналлаах биэрии, утах оҥорорго анаддаах сыах.

өттүнэн: өй-санаа өттүнэн үүнэр, оҕону дьоҕур өттүнэн сайыннарабыт, профком өттүттэн көмө кэлбэтэ, куһаҕан өттүнэн сабыдыаллаах.

Быһыытынан: киһи быһыытынан эйэҕэс, элэккэй майгылаах; кэргэн, аҕа баһылык быһыытынан истиҥ; кэскиллээх артыыс, айар үлэһит быһыытынан биллэр; киһи быһыытынан хаачыстыбата ураты.

Турук: итирик туруктаах дьон, балаһыанньа көммөт турукка киирдэ, билиҥҥи туругунан дойду кризистэн өссө да тахса илик, ийэ уонна оҕо туруга үчүгэй буоллаҕына, таһаарабыт.

Үлэ: өрөмүөн үлэтэ ыытыллар, тутуу үлэтэ тохтотуллубат, быыбарга бэлэмнэнии үлэтэ бара турар, тэрээһин үлэтин туһунан иһитиннэрии оҥордо.

Нөҥүө: Интернет нөҥүө билсэр, тэрилтэ баан нөҥүө кредит биэрэр, аһаҕас эфир нөҥүө этиэхпитин баҕарабыт.

 

11 №. Этиигэ хатыланар тылы синонимынан солбуйан ааҕыҥ.

Болҕойуҥ! Этиигэ биир тылы эбэтэр биир олохтоох тылы хатылааһын (тавталогия) тылы сыыһырдар.

 

1. Оччотооҕуга почта дьиэтэ райсовет дьиэтин таһыгар баар этэ. 2. Дора уҥуоҕунан дьахтарга улахан дьахтар. 3. Ахсынньы ый 12 күнэ 1937 сыл – Быыбар күнэ. 4. Биһиги көнө суолунан Ытык Күөлтэн Уолбалыыр суолу тутабыт. 5. Британия боксёра улахан маастарыстыбатынан буолбакка, аарыма улаханынан аатырбыт Валуевы кыайда. 6. Үлэтэ суох буолуу баар буолуоҕа. 7. Ааспыт сылга биир сыл болдьоххо талыллыбыта. 8. Оҕоҕо ананан суруллубут уус-уран айымньы оҕо иитиитигэр, сайдыытыгар улахан суолталаах. 9. Партията уһунунан бу оонньуу остуол оонньуутугар маарынныыр. 10. Кини 37 сааһыгар сэллик ыарыынан ыалдьан өлбүтэ.

 

4 §. Литературнай нуорманы кэһии

 

Хайа да омук тылыгар литературнай нуормаҕа киирбэт тыл даҕаны, грамматическай форма даҕаны баар буолар. Холобур, диалект, жаргон, сленг диэн ааттанар тылы киһи төһө да билбитин иһин туспа сыала-соруга суох туттубат.

Сурукка-бичиккэ ким даҕаны тыл литературнай нуорматын кэһэрэ табыллыбат. Кэһэр да буоллаҕына, ону көннөрөргө редактор диэн анал үлэһит баар. Ким тугу таптаабытынан саҥарар-суруйар буоллаҕына, литературнай тыл диэн суох буоларыгар тиийэр.

Оттон билигин ити өйдөбүл мөлтөөн, ирдэбил уурайан тылы араастык эрийэн-мускуйан саҥарар дьон элбээтэ. Онтон тыл уһуур, киһи билбэт форма киирэн, сыыһырар, сыппыыр [Петрова Т.И, 1996. – С. 18].

 

Литературнай нуорманы тутуспакка саҥарыы	Литературнай нуорманы тутуһан саҥарыы
Холбуу түһүккэ турар аат тыл
Кыыһынаан	Кыыһыныын
Уолунаан	Уолунуун
Ийэтинээн	Ийэтиниин
Убайынаан	Убайыныын
Дьүөгэтинээн	Дьүөгэтиниин
Аҕатынаан	Аҕатыныын
Туохтуур модьуйар халыыба
Тылы биэриэхэйиҥ …	Тылы биэриэҕиҥ/биэриэххэ …
Кэлэн ыалдьыттаабытыгар махтаныахайыҥ	Кэлэн ыалдьыттаабытын иһин махтаныаҕыҥ
Дохсун ытыс тыаһынан көрсүөхэйиҥ	Ытыс дохсун тыаһынан көрсүөҕүҥ
Биирдиилээн алҕас
Ханна сырыттыгытыный?	Ханна сырыттыгыт?
Биллэн туран…	Биллэн турар
Сонтукайынан киэн туттар	Онтунан киэн туттар
Ким баҕар? ону билэр	Ким баҕарар ону билэр
Билиҥҥээҥҥэ диэри саныыр	Билиҥҥэ диэри саныыр
Арыычча кыанар эрдэхпинэ	Арыый кыанар эрдэхпинэ

 

12 №. Литературнай нуорманы кэһэр түбэлтэни көннөрөн ааҕыҥ.

 

I. 1. Хаһан баҕар ханна баҕар араас мэһэй элбэх буолааччы. 2. Норуот үөрэҕириитин туйгунун аатын иҥэрдилэр. 3. Киһи очоҕоһо баалыннаҕына, өлүөн сөп. 4. Күҥҥэ үстэ биирдии остолобуой луосканы иһэҕит. 5. Спорт илиһиннэриилээх көрүҥэ – бокса. 6. Тураайа - үчүгэй оҕо.

II. 1. Маннык түмсүүлэр соруктара опыт атастасыһыыта буолар. 2. Кымыс норуот доруобуйата чөллөөх буоларыгар туһалыыр. 3. Ити туһунан хаһыакка өрүүтүн суруйаллар. 4. Баҕардар итини сорох өссө да өйдүү илигэ буолуо. 5. Арааската, маннык балаһыанньа хатыланар кутталлаах. 6. Күн уота саатырдан харах ууланар.

 

5 §. Тыл үөрүйэҕин уларытыы

 

Саха тыла уларыйар биир чуолкай бэлиэтэ, иинэр-хатар, өлөр-сүтэр төрүөтэ диэн т ы л  ү ө р ү й э ҕ э (узус, речевой обычай) уларыйара буолар. Маннык этии тыла барыта сахалыы, литературнай нуормаҕа сөп түбэһэр. Ол эрээри тыл суолтата төһө да барыта сөп, грамматическай формата алҕаһа суох буолбутун иһин, киһи истэригэр олуона, саха итинник саҥарбат этиитэ буолар. Тыл үөрүйэҕин туһунан ханнык да кинигэ суох, тылдьыкка даҕаны ол толору ыйыллыбат [Петрова Т.И., 1996. – С. 19].