Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ 6 страница

 

1. Национальнай бырайыак 2007 с. боруода сүөһүнү өйөөһүн хайысханан эбиллэн биэрбитэ. 2. Ити сыалга федеральнай бюджет суотугар 20 мөл. солк. субсидия оҥоһуллубута. 3. Онон сылгы уонна таба биирдии усулуобунай төбөтүгэр 3000 солк., оттон атыыр оҕуска 50 тыһ. солк. ставка тиксибитэ. 4. Федеральнай үп 14 хаһаайыстыбаҕа үллэһиллибитэ. 5. Республика бюджетыттан боруода сүөһүнү өйөөһүн дьыалатыгар 81 мөл. солк. ыытыллыбыта. 6. Инньэ гынан 1200 төбө боруода эдэр ынах сүөһү эбиллибитэ. 7. Онон хонтуруолланар көрдөрүү ситиһилиннэ. («Илгэ» сурунаалтан).

 

85 №. Нууччалыы этиини сахатытан суруйуҥ.

Болҕойуҥ! Нуучча тылыгар «возвратный глагол» уонна «страдательное причастие» диэн кинигэ истиилигэр тарҕаммыт халыыбы сахалыы атынтан туһаайыы оҥорон туруору тылбаастыыллар. Туохтуур атынтан туһаайыытын дьыала, наука тылыгар сөбүгэр көрөн туттар сөп. Оттон көннөрү саҥаҕа төрүт туһаайыы туттуллуохтаах. Холобур: На столе лежат книги, прочитанные мною. – Остуолга миигинэн ааҕыллыбыт кинигэлэр сыталлар. – Остуолга мин аахпыт кинигэлэрим сыталлар.

 

1. Хамыыһыйанан оҥоһуллубут түмүгү билиһиннэрдэ. 2. Коммунальнай хаһаайыстыбаларынан оҥоһуллар өҥөлөргө сыана үрдээтэ. 3. Эһиэхэ Президенинэн туох көмө оҥоһулларый? 4. «Бичигинэн» таһаарыллыбыт кинигэ хаачыстыбата үчүгэй. 5. Уураах мунньаҕынан бигэргэтиллибитэ. 6. Контейнер промтоварынан симиллибит этэ. 7. Бу боппуруос Ил Түмэнинэн өйөнөрө наада. 8. Ханнык да дьиэ государство структуратынан быһыллыбыт сыананан атыыланыахтаах.

 

13.5. Буолуохтаах хайааһын киэбин туттуу

 

Нуучча тылыгар киэҥник туттуллар должен тыллаах холбуу кэпсиирэ тылбааһыттан саха тылыгар буолуохтаах хайааһын киэбэ тарҕанна. Холобур: ыытыахтаах, ыытыллыахтаах, ыытыллыахтаахтар.

Буолуохтаах хайааһын киэбэ 1) суолтата олус быһаччы, бирикээс курдук эрээри, ким оҥороро-тутара чуолкай биллибэт; 2) дуух-даах курдук маарыннаһар сүһүөх истэргэ куһаҕан. Маннык халыып дьыала истиилигэр дьүөрэ.

Буолуохтаах хайааһын киэбин сүрүн истиилгэ маннык халыыбынан солбуйуохха сөп.

· Толоруохха, толоруохха наада, толорор наада (быһаччы этии);

· Толорор сөп, толоруон сөп, толруохха сөп (сымнатан этии);

· Толоруохха сөп этэ, толоруохха да баара (сэҥээрэн этии).

 

86 №. Ааҕыҥ. Буолуохтаах хайааһын киэбэ хайдах иһиллэрин сыаналааҥ.

 

1. Урукку курдук ким эрэ этэрин, дьаһайарын кэтэһэн олоруу уурайыахтаах. 2. Ол туһугар туох сатабыл иҥэриллиэхтээҕий? 3. Эдэр ыалга элбэх дьиэ тутуллан иһиэхтээх дии саныыбын. 4. Нэһилиэк инники сайдыытыгар улахан болҕомто кредитнэй кооперативка ууруллуохтаах. 5. Кулууппут быйыл өрөмүөннэниэхтээх. 6. «Чурапчысельэнерго» тэрилтэтэ сырдатыы үлэтин ыытыахтаах. 7. Оччоҕуна бөһүөлэккэ Интернеккэ холбонуу тэнийиэхтээх.

Туһан: наада, тустаах, сөбүй, сөп, баара, этэ.

 

87 №. Буолуохтаах хайааһын киэбин кэлэр кэм халыыбынан солбуйан суруйуҥ. Тиэкис ис хоһооно, истиилэ уларыйда дуо?

 

1. Алдан өрүс тас үөһүгэр уста сылдьар платформа оҥоһуллуохтаах. – оҥоһуллуоҕа. 2. Систиэмэ сүрүн турбата Чэриктэй-Дүпсүн гравийдаммыт суолун батыһыахтаах. 3. Систиэмэ тутуутугар кутуллуохтаах гравий уонна кумах Алдан өрүс биэрэгиттэн ылыллыахтаах. 4. Алдантан тахсар уу Мадьыгы сайылыкка оҥоһуллуохтаах водохранилищеҕа кутуллуохтаах. 5. Маҥнай утаа ол сиртэн ууну түөрт бөһүөлэккэ таһыллыахтаах. 6. Сайын турба тардан нэһилиэнньэни хааччыйыллыахтаах. 7. Насоснай станцияҕа ууну ыраастыыр оборудованиелар таҥыллан туруоруллуохтаахтар. 8. Систиэмэ иккис уочарата киирдэҕинэ, ходуһа уонна мэччирэҥ сирдэр нүөлсүтүллүөхтээхтэр.

 

13.6. Туохтуур кэпсиирэни туттуу

 

88 №. Нууччалыы тыл ситимин истиилгэ дьүөрэлээн тылбаастааҥ.

 

Нууччалыы ситим	Туруору тылбаас (дьыала истиилэ)	Сүрүн истиил
Задавать вопрос	Боппуруос биэрэр	Ыйытар
Давать гарантию
Продолжается разговор
Идет выздоровление
Оказывать помощь
Идет подготовка специалистов
Распространяется инфекционное заболевание
Проявить интерес

 

89 №. Сүрүн истиилгэ дьыала истиилэ буккуһар миэстэтин ыйыҥ. Көннөрөн суруйуҥ.

 

1. Үлэ түмүгүн таһаарыы саҕаланна. 2. Уоту туттууга сэрэхтээх буолуҥ. 3. Табаарга мэктиэ уонна дьиэтигэр диэри босхо тириэрдии олохтонор. 4. Элбэх хайҕал, махтал тыллара этилиннилэр. 5. Нэһилиэнньэни перепистээһиҥҥэ бэлэмнэнии үлэтэ ыытыллар. 6. Сайын дойдубар бара сылдьар баҕа санаалаахпын. 7. Ыттар саҥа төрөөбүт кулуну сиэһиннэрэ элбэх. 8. Сүөһү кыһыҥҥы аһылыгын бэлэмнээһин тэтимнээхтик барар.

 

 14 §. Аат туохтууру туттуу

 

Аат туохтуур саха тылыгар араас формалаах, элбэх синтаксическай функциялаах, биир күүскэ сайдыбыт категория буолара биллэр. Билигин нуучча тылын сабыдыалынан аат туохтуур туттуллара өссө кэҥээн иһэрэ тута көстөр.

Аат туохтуур билиҥҥи уларыйыыта саха тылын байытар эрэ буолбатах. Аат туохтуур үгүс өттүгэр тыл атын грамматическай форматын солбуйар, үтүрүйэр. Ол түмүгэр тыл уһуур, этии өйдүүргэ ыарахан, истэргэ, саҥарарга олурҕа буолар, эстетиката мөлтүүр [Петрова Т.И., 1996. - С. 80].

 

90 №. Аат туохтууру сыыһа туттар түбэлтэни көннөрүҥ.

Болҕойуҥ! Билиҥҥи саха тылыгар аат туохтууру даҕааһын аат оннугар тутталлар.

 

1. Тоҥоруллубут балык хараллыыта сайын уустугурар. 2. Саха сиригэр туһаныллар баай хостонор сирдэрэ өссө да элбэх буолуохтаах. 3. Парчаттан тигиллибит, араас оҕуруонан, бисерынан киэргэтиллибит таҥас сиэдэрэйдик көстөрүн үгүс көрөөччү кэрэхсээтэ. 4. Харыйа маһынан тутуллубут сайыҥҥы ураһа ыһыахтыыр сир аайы баар буолла. 5. Саха сирин саамай кэрэ Куотугар бриллиант кыбытыллыбыт бастыҥаны кэтэрдиэхтэрэ. 6. Өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы иитиллибит саа хаата суох ыскаап кэннигэр истиэнэҕэ өйөнөн турбут. 7. Дэхсилэммит суолунан айаннаан истибит.

 

91 №. Атынтан туһаайыылаах үөскээбит аат туохтууру төрүт туһаайыынан солбуйуҥ. Хайата ордук үчүгэйдик иһиллэрин сыаналааҥ.

 

(Хатарыллыбыт-хаппыт) сэбирдэх, (үөлүллүбүт-үөлбүт) собо, (чэпчэтиллибит-чэпчэки) сыана, атыыга (таһаарыллыбыт-тахсыбыт) бородууксуйа, (бэчээттэниллибит-бэчээттэммит) үлэ, (устуллубут-уһуллубут) киинэ, (көтүтүллүбүт-көппүт) дорҕоон, (туһаныллыбыт-туһаммыт) литература, (түҥэтиллибит-түҥэтик) сир, (сөҥөрдүллүбүт-сөҥмүт) суурадаһын, (олохтонуллубут-олохтоммут) бэрээдэк. 

 

92 №. Аат туохтууру сыһыат туохтуурунан солбуйуҥ. Этии истиилэ уларыйда дуо? Холобур: Сөптөөх диагноһы туруортарбыт ыарыһах үтүөрэр эрэлэ улаатта. – Ыарыһах сөптөөх диагноһы туруортаран, үтүөрэр эрэлэ улаатта.

 

1. Олимпийскай оонньууларга кыттыбыт спортсменнарбыт кыайан-хотон кэллилэр. 2. Тууһаммыт огурсуну сөрүүн, хараҥа сиргэ ууруллар. 3. Теркаламмыт чесногу уонна ирбит ынах арыытын ветчинаҕытыгар кутан булкуйуҥ. 4. Кыыс суруйа олорор остуолуттан туран кэллэ. 5. Чинчийэр лаборатория көҥүлүн ылбыт саҥа препарат атыыга таҕыста. 6. Быыбар түмүгүнэн элбэх куолаһы ылбыт депутатка кандидат эрэлэ улаатта.

 

93 №. Этиигэ наада буолбат аат туохтууру көҕүрэтэн ааҕыҥ.

Болҕойуҥ! Дьыала истиилигэр туттуллар аат туохтуур быһаарыы сүрүн истиилгэ онто да суох өйдөнөр. Холобур: Күнүс быраҕыллыбыт өтөххө тохтоон чэйдээтибит.

 

I. 1. “Дантист” стоматологическай клиника толорор өҥөтүн сыаната атыттардааҕар ыарахан. 2. Республикаҕа табаҕы утарыыга анаммыт күн бэлиэтэнэр. 3. Бу ыытыллыбыт конференцияҕа студеннар, аспираннар, институт үлэһиттэрэ, учуонайдар кыттыыны ылыахтара. 4. Көрөөччүлэрбит биэрбит ыйытыыларыгар аһаҕас эфир нөҥүө эппиэттиибит. 5. Табаар барыта быһыллыбыт сөптөөх сыананан атыыга тахсар. 6. Быйыл тэриллибит “Азия оҕолоро” IV спортивнай оонньуулар үрдүк таһымнаахтык бардылар.

II. 1. Айылҕа аҕалар күүтүллүбэтэх алдьархайа мэһэйдээтэ. 2. Бу буолбут мунньахха тыа үлэһиттэрэ сырыттылар. 3. Фирма толорор өҥөтүн сыаната төһө эмэ чэпчэки. 4. Кэтэх хаһаайыстыбалар күүстэринэн оҥоһуллубут бородууксуйаны батарыы кээмэйэ. 5. Чечня сэриитигэр сылдьыбыт уолаттар тустарынан суруллубут кинигэ таҕыста. 6. Хоско үүннэриллэр сибэккилэр кэрэ көстүүлээх буолаллар.

 

94 №. -ааһын, -ыы сыһыарыынан үөскээбит аат тылы булан, аат туохтуурунан солбуйуҥ. Этии истиилэ уларыйда дуо?

 

I. 1. Тыа хаһаайыстыбатын производствотын сайыннарыыга үп-харчы тиийбэт. 2. Е.А.Борисов, А.И.Степанов былааннарын олоххо киллэриигэ көмөлөһөр санаа баара. 3. Ветераннары дьиэнэн хааччыйыыга болҕомто син күүһүрбүт курдук. 4. Быыбардааччылар испииһэктэрин чуолкайдааһыҥҥа үлэ саҕаланна. 5. Сэллиги өр кэм эмтээһиҥҥэ химиятерапияны туттууга наадалаах бактериялар өлөллөр. 6. Помидоры буһарыы уонна кэнсиэрбэлээһин ликопины алдьаппат.

II. 1. Ити клеткалар ситиилэригэр, төрүөх ийэ иһигэр улаатыытыгар, үүт үөскээһинигэр наадалаах. 2. Микроорганизмнар аһылык буһуутугар кыттыыны ылаллар. 3. Сүөһүнү интенсивнэйдик иитэн төлөһүтүүгэ кини боруодата, атыннык эттэххэ, хаанын уратыта эмиэ оруоллаах. 4. Сыалар сүөһүгэ этэ-хаана сөптөөхтүк сайдыытыгар, энергия үөскээһинигэр наадалаахтар. 5. Симменталлар группаларын төлөһүйүүлэрин тэтимэ намтаабыт. 6. Сайылыктааһыны күүскэ тэнитэн, бородууксуйа оҥоһуллуутун, ороскуотун биллэрдик аччатар иһин үлэлээн барыһы киллэрэр иһин дьулуһуохтаахпыт. («Илгэ» сурунаалтан).

 

95 №. Үөскээбит аат тылы аат туохтуурдаах аттарыы халыыбынан солбуйан суруйуҥ. Холобур: Дьахталларга ыттар саба түһүүлэрэ баар эбит. – Дьахталларга ыттар саба түһэр түбэлтэлэрэ баар эбит.

 

1. Былыргы сахалар тимир уһаарыытын ньыматын билэллэрэ. 2. Опытнай учаастакка хаптаҕас, моонньоҕон үүнүүтүн чинчийэбит. 3. Синоптиктар күн-дьыл уларыйыытын кэтээн көрөллөр. 4. Сааны дьиэҕэ тута-харайа сылдьыыга кытаанах быраабыла баар. 5. Бу тэрилтэлэр ыарыы тарҕаныытын кэтииллэр. 6. Инбэлиит оҕолору атах таҥаһын оҥорууга үөрэтэр. 7. Айанньыт Германияҕа бара сылдьыытын сэһэргээтэ.

 

15 §. Сыһыат туохтууру туттуу

 

96 №. Сыһыат туохтууру сөпкө туттан этиини ааҕыҥ. Холобур: Аны санаатахха, эдэр буоламмыт туохтан да толлубат, мээнэ санаарҕаабат этибит. - … эдэр буолан онн.

Болҕойуҥ! Сыһыат туохтуур хамсаныы тэтимин көрдөрөр кэпсэтии тылыгар туттуллар саамай табыгастаах халыып буолар. Саха тылыгар сыһыат туохтуур сирэйинэн, ахсаанынан уларыппакка туттуллар.

 

1. Бырааһынньык ахсын ыҥырыннар, эрдэ ыал буолбут дьонунан алгыс этиттэрэллэрэ. 2. Андаатары тыыннаахтыы тутаннар Халыма эҥэр үөскэппиттэрэ. 3. Ийэлэр сиэннэрин көрөннөр оҕолорун инники кэскиллэрин оҥорсоллор. 4. Убайдарым, эдьиийдэрим математикаҕа кыахтаах буоланнар, мин эмиэ ол эйгэҕэ оҕо эрдэхпиттэн чугаһым. 5. Дьонум саастарын тухары сүөһү иитиитинэн дьарыктаммыт буоланнар, биһиги эмиэ кыылга-сүөлгэ сыстаҕаспыт.

 

97 №. Сыһыат туохтууру булуҥ. Ханнык түбэлтэҕэ сирэй, ахсаан сыһыарыытын ылынарын өйдөөн көрүҥ. Быһаарыҥ.

 

I. Туундара куйаарын тымырын булаҥҥын,

Толбонноох баайдарын түмүгэ буолаҥҥын,

Сахаадаҥ саргытын күлүүһүн тутаҥҥын

Сандааран тураҕын, Якутскай куоратым! (Илья Чаҕылҕан. «Якутскай куорат»)

 

II. 1. Ол биһиги тотурҕааммыт тордурҕаспыппыт диэхтээн… 2. Мин хас сыл аайы эйиэхэҕэ туспа диэн ааттаан кэлээри гына-гынабын, улаатымсыйан быһа сытыйаммын, мин бэйэлээх урутаан тоҥхойуом дуо диэммин, туой тардыахтанан хаалар этим. 3. Мин даҕаны сайын эйэлэһэ диэн ааттааммын, эйиэхэҕэ чопчу туһулаан, аат-ааттаан кэлэн бараммын (эһиги хаһыа да буолаҥҥыт дьиэ күлүгэр олороргут), эн урут кэпсэппэтэҕиҥ иһин, атын сиртэн иһэр курдук туттаммын, дьиэбэр төннүбүтүм. 4. Бу туох гынаарыбыт иирсибит-баайсыбыт баҕайыларбытый даа. (Реас Кулаковскай).

 

Үөскээбит сыһыат	Сыһыат туохтуур
Киэн туттунуулаахтык кэпсээтэ	Киэн туттан
Тапталлаахтык ааттыыра	Таптаан ааттыыра
Убаастабыллаахтык сыһыаннаһар	Убаастаан сыһыаннаһар
Ытыктабыллаахтык ааттыыллар	Ытыктаан ааттыыллар
Сэнэбиллээхтик көрөр	Сэнии көрөр
Болҕомтолоохтук ааҕыҥ	Болҕойон ааҕыҥ
Сатабыллаахтык көрдөрбүт	Сатаан көрдөрбүт
Ордуктук саныыр	Ордук саныыр
Итэҕэтиилээхтик арыйар	Киһи итэҕэйиэн курдук арыйар

 

98 №. Бэлиэтэммит тылы сыһыат туохтуурунан солбуйан ааҕыҥ. Этии истиилэ хайдах уларыйарын этиҥ.

 

1. Билигин оруобуна күн муҥутуурдук кылгыыр кэмэ. 2. Бу тымныы-туман кэмҥэ суолга сэрэхтээхтик сылдьар наада. 3. Ити боппуруоһу биһиги дьаныардаахтык туруорсабыт. 4. Айылҕа дьикти кэрэ көстүүлэрин дириҥ иэйиилээхтик кэпсиир. 5. Ийэ айылҕабытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыҥ. 6. Уус тарбахтаах буолан, үрүҥ көмүс юбилейнай мэтээл дизайнын тупсаҕайдык оҥордоҕо…

 

99 №. Үөскээбит сыһыаты сөптөөх халыыбынан солбуйуҥ. Сыһыарыы эбиллэрэ наада дуо?

 

1. Андрей билигин көҥүллүк айар худуоһунньук быһыытынан биллэр. 2. Дьон атыылаһар дьоҕура биллэрдик намтаата. 3. Бырааһынньыгы үөрүүлээхтик аһыы түгэнин көрөҕүт. 4. Омук тылын билиим миэхэ олустук көмөлөспүтэ. 4. Эдэр ыччат ону табатык өйдүөн наада. 5. Дорҕоону сөптүк саҥарыҥ. 6. Дьокуускайга Нөмүгү күнэ үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыта.

1. Оҕонньор күүгэһи тоҕо эрэ олус кыһамньылаахтык (кыһанан туран) бултаһар. 2. Дакылааччыт итини барытын өрө көтөҕүллүүлээхтик кэпсээтэ. 3. Аргыһым мин диэки итэҕэйбэтэхтик көрөн кэбистэ. 4. Кини этэрэ барыта ылыннарыылаахтык иһиллэр. 5. Биэчэр олус долгутуулаахтык ааспыта. 6. Дьэ кыһыылаахтык хоттордубут. 7. Саллаат уолаттар дойдуларыгар ытык иэстэрин үтүө суобастаахтык толорон эргилиннилэр.

 

100 №. Уонна ситим тылынан холбоммут биир уустаах чилиэни сыһыат туохтуурунан солбуйан ааҕыҥ. Туох уларыйда?

 

1. Эн күн аайы оскуолаҕа кэлэҕин, үөрэнэҕин (кэлэн үөрэнэҕин). 2. Уолаттар төгүрүччү олороллор, тугу эрэ кэпсэтэллэр. 3. Үс тэллэй холбуу үүммүт, сэлээппэлэрэ сыстыспыт. 4. Мин моҕотой лыаҕы сиирин онно көрбүтүм уонна итэҕэйбитим. 5. Саһыл куттаммыт уонна саһан хаалбыт. 6. Биэриини бэлэмнээтэ уонна ыытта Майя Власьева. 7. Үлэҕитин суруйаҕын уонна туттараҕыт.

 

101 №. Бэлиэтэммит тылы сыһыат туохтуурунан солбуйан ааҕыҥ. Этии истиилэ хайдах уларыйарын этиҥ.

 

Диэн: 1. Студеннар маннык үчүгэй дьиэҕэ үөрэнэллэриттэн астыналлар. 2. Ийэм хоту олорор быраата кэлэ сылдьыбатаҕыттан хомойор. 3. Пенсия эбиллэригэр эрэниэххэ сөп дуо? 4. Дойду кризистэн тахсарын кэтэһэбит. 5. Гриби хонтуруоллуур Комитет мааскалаах режими олохтуулларыгар модьуйда. 6. Иэдээҥҥэ түбэспиттэр анал счет аһыллыбытыттан олус үөрдүлэр.

Буолан: 1. Ремонт үчүгэйдик оҥоһуллубатаҕыттан бары да эрэйдэннибит. 2. Дьэбдьиэй сиэннэрин көрөрүттэн кырдьарын да умнан сылдьар. 3. Саҥа спортивнай комплекс тутуллубутуттан үөрэбит эрэ. 4. Айдаар кыра бырааттаммытыттан сүргэтэ көтөҕүллэн сылдьар. 5. Саргы ситэ үөрэммэтэҕиттэн кыбыстан саҥата суох олордо.

 

16 §. Ситим тылы туттуу

102 №. Уонна ситим тылы атын ньымана солбуйан ааҕыҥ. Этии ис хоһооно, истиилэ хайдах уларыйарын этиҥ.

Болҕойуҥ! Саха төрүт тылыгар уонна ситим тылы солбуйар араас ньыма баар. Билигин ол ньыма умнуллан уонна ситим тылы кыбытар үгэс олохсуйда.

 

Запятой: 1. өбүгэ сырдык уонна үтүө үгэһин умнумаҥ. 2. Бу бэртээхэй уонна сонун күрэхтэһии кэлин да салҕан турдун. 3. Күн Куйаарыма үтүө уонна күүстээх санаата. 4. Бүөр – ис уорган үлэтигэр барытыгар наадалаах уонна туһалаах.

Дефис: 1. Эйигин төрөөбүт күҥҥүнэн итиитик уонна истиҥник эҕэрдэлиибин. 2. Үөрэҕи уонна билиини билигин ыраата барбакка дьиэҕитигэр олорон ылыахха сөп. 3. Дэҥ уонна оһол тахсыбатын туһугар төрөппүттэр оҕолоргутун сэрэтиҥ. 4. Айанньыттар хаһан уонна ханна сылдьыбыттарын туһунан күннүктэригэр бэлиэтээбиттэрэ баар.

Сыһыат туохтуур: 1. Таҥара бу алдьархайы барытын көрбүт уонна ыты кыраабыт. 2. Мин наһаа хомойдум уонна өөр да өр ытаатым. 3. Быйыл саас кэмигэр ардаата уонна от бэркэ үүннэ. 4. Дьон ис туругун кумааҕынан кырыйан таһаарабын уонна кэпсиибини, алгыыбын.

Да-да эбиискэ: 1. Аныгы оҕолор омук тылынан ааҕаллар уонна кэпсэтэллэр. 2. Арыгы киһи доруобуйатын айгыратар уонна алдьатар. 3. Эбэм сүрэҕэ уонна куртаҕа ыалдьар. 4. Уол ону өссө билэ илик уонна билэр да кыаҕа суох.

Кытта дьөһүөл: 1. Маайа уонна Даайа тугу кэпсэттилэр? 2. Ийэ уонна оҕо сыннанарыгар туспа хос арыллыбыт. 3. Литература уонна олох быстыспат ситимнээхтэр. 4. Хабырыыс уонна Ньукулай от мунньа киирдилэр.

-лаах сыһыарыы: 1. Былыр куобах уонна сылгы бырааттыылара эбитэ үһү. 2. Кыыс уонна уол сыһыана улам күүһүрэн испит. 3. Эбээ уонна сиэн икки ардыгар уйан ситим баар эбит. 4. Саасчаана уонна Сардаана эт саастыы кыргыттар.

-лыын сыһыарыы: 1. Ол киэһэ Күннэй уонна Дьулус киинэҕэ барбыттара. 2. Түһээтэхпинэ таайым бокуонньук уонна кини кэргэнэ от мунньа сылдьаллар. 3. Сэрии бүппүт сураҕын истэн, кырдьаҕастар уонна эдэрдэр бары үөрбүттэр. 4. Миэхэ улаханнык ыалдьыбыт кыыс уонна ийэ киирэн кэлбиттэрэ.

Икки-икки эбиискэ: 1. Арай биирдэ тайах уонна кутуйах мөккүспүттэр. 2. Ытыыр уонна күлэр аҕас-балыс. 3. Ыраах сир уонна халлаан ыпсыытыгар өлүөнэ өрүс кэтит лиэнтэтэ субуллар.

 

103 №. Этии ис хоһоонунан көрөн, уонна ситим тылы атын ньыманан солбуйан суруйуҥ.

 

1. Тайахтаах уонна баттыктаах имбэлииттэр уонна кырдьаҕастар түмсүү буолар сиригэр кэлбиттэр. 2. Биллэриигэ пааспардаах уонна дастабырыанньалаах кэлиҥ диэн суруллубут. 3. Государство сүрүн сыала уонна соруга норуот материальнай уйгутун уонна духовнай сайдыытын хааччыйыы буолар. 4. Уолаттары уонна кыргыттары куһаҕантан уонна сиэрэ суох быһыыттан харыстыахха. 5. Оҕо быраабын көмүскүүр программа оҥоһулунна уонна олоххо киирэн эрэр. 6. Мин уонна кэргэним олус чэйимсэхпит. 7. Эти уонна хааны чэбдигирдэ таарыйа баанньыкка сылдьыахха. 8. Бу быһылаантан ыла аҕа уонна уол сыһыаннара биллэ уустугурбута.

 

17 §. Дьөһүөлү туттуу

 

Дьөґүіл этиигэ тылы ситимниир, онон үксүгэр падеж сыґыарыытыгар синоним буолар. Дьөһүөл санааны ордук суолталаан, чорботон биэрэргэ, үірүүлээх түгэІІэ уонна үксүгэр дьыала, докумуон тылыгар, наука истиилигэр ордук дьүірэ, оттон боростуой, күннээҕи кэпсэтиигэ падеж сыґыарыыта сіп буолар.

1) Дьіґүіл түһүк сыґыарыытын үтүрүйэр: Кинигэлэриҥ остуол үрдүгэр тураллар. – Кинигэлэриҥ остуолга тураллар;

2) Дьөһүөл саха тылын үөрүйэҕин уларытар: Үрдэл – обургу оҕолорго аналлаах сурунаал. - ... обургу оҕолор сурунааллара;

ð) Күннээҕи кэпсэтиигэ дьүһүөлү туттан истиили бутуйаллар: Мунньах икки чаас устата барда. – Мунньах икки чаас барда;

4) Дьөһүөл суолтатын бутуйаллар: Миэхэ утары баран, өйөөтө. – Миигин өйдөөн өйөөтө.

104 №. Дьөһүөлү түһүк халыыбынан уларытын этиини көннөрөн ааҕыҥ.

 

1. Аргыһым хааһах иһиттэн хостуур курдук элбэх саҥалаах буолан биэрдэ. 2. Биһиги да ортобутугугар айар-тутар талааннаах оҕолор бааллар. 3. Уулусса устун хааман истибит. 4. Эн тускуттан кини үлэтигэр хойутаата. 5. Эһэ оҕолорун туһугар олус кыһамньылаах ийэ. 6. Улууспут баһылыга сыл түмүгүнэн дьонун-сэргэтин иннигэр отчуоттаата. 7. 20-тэн үөһэ саастаах кыргыттары билсиһиигэ ыҥыраллар.

 

105 №. Саха тылын үөрүйэҕин кэһэр түбэлтэни көннөрөн суруйуҥ. Этии истиилэ уларыйда дуо?

 

1. 400 киһи үлэ кэнниттэн кэлэн, саха тылын үөрэтэн барар. 2. Буруйу оҥоруу иһин накаастабыл өссө күүһүрүөҕэ. 3. Ачыкыҥ илииҥ анныгар сытар. 4. аҕата уолун санныгар олордон иһэр. 5. Ийэтэ оҕотун түөһүгэр сыһыаран аһата олороро. 6. Миитэрэй үлэтэ суох сатаан олорботох кырдьаҕас. 7. Сорох оҕо көхсүгэр сытан утуйары сөбүлээбэт, төттөрү эргийбит буолар. 8. Тэрилтэ эһигини албынныыр түбэлтэтигэр, суукка сайабылыанньа биэрэр бырааптааххыт.

 

106 №. Сөптөөх дьөһүөлү талан этиини ааҕыҥ.

 

Туһунан – тула: 1. Оскуола тула мас олортубут. 2. Библиотека үлэһитэ Далан романын тула ырытыы оҥордо. 3. Президент этиитин тула кэпсэтии салҕанар. 4. Төгүрүк остуол тула сэһэргэһиибитин саҕалыаҕыҥ. 5. Көмүлүөк тула көрсүһүүлэри тэрийиэҕиҥ. 6. Аппыт сиргэнэн биир сиргэ турбакка тула холоруктуу сырытта.

Утары – кытары: 1. Сүүрүк утары тыы бытааннык устар. 2. Үпкэ-харчыга буруйу утары охсуһар управление. 3. Ыарыыны утары вакцинация ыытыллар. 4. Баһаары утары охсуһар үлэһиппит аҕыйах. 5. Көрбүтүм ыппыт эһэни утары охсуһа сылдьар эбит. 6. Биһиги доҕордуу илиибитин утары уунабыт.

 

107 №. Ааҕыҥ. Наада сиригэр дьөһүөлү көннөрөн эбэтэр эбэн, этиини чочуйуҥ.

 

Кытта: 1. Быраатым үөрүүнү кытта сөбүлэстэ. 2. Телесуруналыыстар Любовь Васильевалыын уонна Георгий Белоустовтыын сэһэргэһии. 3. Оҕо төрөөһүнэ элбээн быраастар быйал элбэх үлэни кытта көрүстүлэр. 4. Санааҕын кытта үллэстибиккэр махтанабыт. 5. Киһи олоҕо айылҕаны кытта ыкса ситимнээх. 6. Уоту кытта сэрэхтээх буолуу быраабылатын тутуһуохха.