Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ 4 страница

II.- Маайа, итэҕэй миигин, таҥара иннигэр этэрим курдук этэбин… Мин төһө да эйиэхэ тэҥэ суоҕум иһин, мин эйигин ис сүрэхпиттэн таптыыбын… Биллэн турар, эһиги, баайдар, ким элбэх баайдааҕы, халыҥ харчылааҕы таптыыгыт… Оттон, биһиги, ыал хамначчыттара, дьадаҥылар сордоохтор, ыраас сүрэхпитинэн эрэ таптаахтыыбыт, биһиги ылсыһар-бэрсиһэр үппүт-баайбыт суох…эн бу дьүһүннээх таҥастаах-саптаах киһини тэҥнээх доҕор туттарыҥ биллибэт. Ол иһин бэйэбэр тиийинэр ыар санааны ылыммытым. (Николай Якутскай. «Төлкө»)

 

43 №. Диалогу болҕойон ааҕыҥ. 1-кы, 2-с сирэйгэ турар солбуйар аат көппүт сирин ыйыҥ. Этии чилиэнин кылгатыы туох стилистическэй дэгэттээҕин толкуйдааҥ.

Болҕойуҥ! Кэпсэтии истиилин биир лингвистическэй бэлиэтэ этии чилиэнин кылгатыы (эллипсис) буолар. Дьон кэпсэтэригэр 1-кы, 2-с сирэйгэ турар солбуйар аат кылгыыр, оттон суолтатынан кэпсиирэ сыһыарыыта буолар.

 

- Хайа, доҕоор, (эн) бу тугу үлэлиигин? – Оттон (эн) көрбөккүн дуо, (мин) тугу үлэлиирбин. Бука, киһи күүскэ үлэлии турдаҕына, (эһиги) итигирдик ыйытаргыт баар ээ. – Күөх, хата ыл эрэ, кыра соҕустук (биһиги) бырыылыах. – Хайа, (биһиги) туохха оонньуубут? – Босол, (эн) балыйаары гынаҕын дуо? Хата, (мин) балыттарыам суоҕа (Суорун Омолоон. «Күөх Көппө»).

 

44 №. Литературнай нуормаҕа киирбэт халыыбы ыйыҥ. Солбуйар аат сыһыарыытын болҕойуҥ. Ханнык истиилгэ дьүөрэтин быһаарыҥ.

Болҕойуҥ! Кэпсэтии истиилин биир уратыта литературнай нуормаҕа киирбэт халыыбы туттуу буолар. Саха тылыгар солбуйар аакка экспрессивнэй-эмоциональнай дэгэти биэрэр ньыма арааһа элбэх: 1) кылгатыы; 2) сыһыарыы түһүк сыһыарыытын хоһулааһын; 3) силлиһии; 4) ханыылаан этии; 5) хоһулаан этии; 6) туттуу түһүк сыһыарыытын эбии; 7) модальнай сыһыаны көрдөрөр сыһыарыы: -ник, -с, -кай, -ҥэй, -ый.

 

I. 1. - Оттон, аҕаа, биһи хаһан суруттарабыт? 2. Эһи икки эйэлээххит, бэйэ-бэйэҕитин таптаһаргыт буоллар, миэхэ дьолум ол буолуо этэ. 3. Онуоха бу миэхэҕэ орден кэллэ. 4. Оттон миэхэҕэ хаһан эмэ таарыйыаҥ суоҕа дуо? 5. Мин эйиэхэҕэ букатын туора киһибин эбээт. 6. Эн биһикки мантан тэскилии охсуох. 7. Бары-барыта суруктаах-бичиктээх. 8. Оол-ол турар хомоҕо сытар кини. 9. Бэйэлээх бэйэм киэнэ. 10. Хаһан эрэ ханна эрэ уурбуттааҕым. 11. Тугун-ханныгын сураһан бил.

II. 1. Биһигинньиктэри кытта ыыспаҕа олорор үһүө. 2. Самантыкайгынан сирэйгин быһыта сыспыт киһи баар ини. 3. Киэр буолуҥ, эһигинньиктэри бүгүн киллэрбэттэр. 4. Оччолоохойу көрдүҥ ини. 5. Кимҥиний? Хантан мин ааппын билэҕиний?.. 6. Ситиҥэй бэйэлээх суманна саһа сыппыт эбит дуу? - Туохпутуй ол эмиэ? 7. Ханнаҕыный, сүрэҕим чопчута? 8. Оннук-маннык буолума. 9. Илэ бэйэтинэн кэллэ. 10. Туох-туох диигин? 11. Сол кини илиитин анныттан Аанчыгым кыа-хаан ортотугар сытан, барбыта…

 

45 №. Кини солбуйар аат дьыала, наука истиилигэр тугу бэлиэтиирин өйдөөн көрүҥ. Сүрүн истиилгэ көһөрүҥ.

Болҕойуҥ! Дьыала, наука истиилигэр солбуйар аат 3-с сирэйэ тыыммат предмети бэлиэтииргэ туттуллар. Оттон саха тылыгар кэпсэтии уонна сүрүн истиилгэ ким, кини солбуйар аат киһиттэн атын предмети бэлиэтииргэ туттуллара сыыһа. Холобур: Саҥа оскуола тутуллубут. Кини дэриэбинэ киинигэр турар. Тэҥн.: Ол оскуола, үөрэх тэрилтэтэ.

 

1. Боломуочуйалаах орган председателин уонна кини солбуйааччытын талар. 2. Олорор дьиэни наймылаһааччыларга кинилэргэ оҥоһуллар өҥө иһин маннык төлөбүрдэр олохтоноллор. 3. …Саха Республикатын уонна кини норуотун былдьаммат баайа-дуола буолар. 4. Предприятиелар финансовай-хаһаайыстыбаннай үлэлэрин былааннарын бигэргэтэллэр, кинилэр дьаһалларыгар баар судаарыстыбаннай унитарнай предприятиелары уларытан тэрийии… 5. Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бас билиитигэр баар акциялаах уонна олору салайыыга өрөспүүбүлүкэ кыттыыта кини стратегическай интэриэһин … 6. Бу кылааска үүнээйи элбэх көрүҥэ киирэр. Кинилэр бары сүһүөхтээх умнастаахтар, арбах силистээхтэр. 7. Аалсыы күүһэ эттик балаһыанньатыттан тутулуга суох. Ити кини түллүү уонна тардыһыы күүһүттэн уратыта буолар.

 

46 №. Бэйэ, хас биирдии солбуйар ааты туттуу истиил суолтатын быһаарыҥ. Сүрүн истиилгэ көһөрүҥ.

Болҕойуҥ! Бэйэ, хас биирдии солбуйар аат дьыала, наука истиилигэр туттуллар. Саха тылыгар сүрүн истиилгэ бэйэ солбуйар аат суолтатын тардыы сыһыарыыта, оттон хас биирдии солбуйар ааты ким барыта, киһи барыта, туох барыта, ахсын, аайы халыып биэрэр. Холобур: Саха радиота бэйэтин үлэтин саҕалыыр. – Саха радиота үлэтин саҕалыыр; Хас биирдии устудьуон медосмотр ааһар. – Студент барыта медосмотр ааһар.

 

1. Үлэ-сынньалаҥ лааҕырдара бэйэлэрин сыалларынан-соруктарынан маннык көрүҥнэргэ араарыллаллар. 2. Эһиги, бүгүҥҥү сүбэ мунньах кыттыылаахтара, социальнай хайысхалаах сокуоннар ылыллыыларыгар бэйэҕит санааҕытын тириэрдэргит наадалаах. 3. Доруобуйаны тупсарыы доктрината норуот бэйэтин кылаатын киллэрэригэр көмөлөһүөҕэ. 4. Дьэҥкир рак паразиты кытта бэйэтин сүүрэкэлэс клеткаларын көмөтүнэн охсуһар. 5. Россия хас биирдии гражданина сокуону тутуһар эбээһинэстээх. 6. Хас биирдии оҕоҕо итии аһылыгынан хааччыйарга күҥҥэ 34 солкуобай көрүллүбүт. 7. Хас биирдии балыгы анализтаан баран сиир соччо кыаллыбат суол.

 

47 №. Наука истиилигэр солбуйар 1-кы, 2-с сирэйэ туох сыаллаах туттулларын быһаарыҥ. Сирэйдэммэтэх этиинэн солбуйуҥ.

Болҕойуҥ! Үөрэтэр наука кинигэтэ (учебно-научная литература) дьоҥҥо туһуланарын быһыытынан, солбуйар аат 1-2 сирэйгэ туттуллар. Оттон тиийимтиэ наука (научно-популярная) билиини тарҕатар аналлаах буолан, интэриэһи тардар туһугар дьону кытта алтыһар курдук суруллар, онон сирэй солбуйар аат биир, элбэх ахсааҥҥа туттуллар. Ол эрэн солбуйар аат сороҕор туттуллубат, көтөр түбэлтэтэ эмиэ баар. Онон икки састааптаах этии быһаарыылаах сирэйдэммит этиинэн солбуллар. Холобур: өрүс уҥа биэрэгэр пляж тоҕо үөскээбитин (эһиги) быһаарыҥ; 400 устуука сибэкки төбөтүн сууйан баран биир суукка устата илитэ (биһиги) уурабыт.

 

1. Ити балаһыанньаны биһиги опыкка көрүөхпүт - … көрүөххэ сөп. 2. Эппиэккитин дакаастыырга эһиги 132 ойууну туһаныаххытын сөп. 3. Үгүс киһи отону ситэ илигинэ үргүүрүн эһиги билэҕит. 4. Мин эбээ киһи буоларым быһыытынан оҕолорум, сиэннэрим доруобай сылдьалларыгар кыһанабын. Сайынын оту-маһы хомуйан хатарабын. Ол гынан баран мин оту хайдах хатарары билбэппин, онон эһигиттэн сүбэлэттэриэхпин баҕарабын. 5. Эн билэриҥ курдук, хайа да омук бэйэтэ тыллаах буолан, туспа омук аатын сүгэр. 6. Эһиги бу кинигэҕэ суруйааччы олоҕун, айар үлэтин туһунан үгүс саҥаны булан ааҕыаххыт. 7. Биһиги түүллэри үөрэтиибит ити төрүккэ олоҕуран сайдар.

 

48 №. Ааҕыҥ. Солбуйар ааты уларытан этиини чочуйуҥ.

Болҕойуҥ! Ханнык солбуйар аат сүнньүнэн дьыала, наука истиилигэр дьүөрэ. Көннөрү кэпсэтиигэ туох, хайа, хайдах диэн тылынан солбуйуохха сөп.

 

Туох: 1. Ыарыһахха ханнык ас ордук нааданый? 2. Роман геройа ханнык итэҕэстээх дии саныыгыт? 3. Аныгы ыччат ханнык хаачыстыбаларын ордороҕун? 4. Айымньы ханнык уратылааҕый? 5. Дайыыла үтүө өрүттэрэ ханныктарый?

Хайа: 1. Эн ханнык сиргэ төрөөбүккүнүй? 2. Бүгүн ханнык күнүй? 3. Сайын ким ханнык омук сиригэр сылдьыбытын кэпсиир. 4. Сэргэҕэ ханнык эрэ көтөр кэлэн олордо. 5. Ханнык суолунан бардахха түргэнник тиийиллиэй?

Хайдах: Киһи аймах кэрэ аҥарыгар ханнык истииллээх таҥаһы айаҕын? 2. Сайыҥҥы таҥаска ханнык өҥ ордук дьүөрэний? 3. Ырыаһыт ханнык бүлүүдэни сөбүлээн астыырын көрүөхпүт. 4. Ханнык ырыаны истиэххитин баҕараргытын сакаастааҥ.

 

49 №. Нууччаттан туруору тылбаас халыыбын ыйыҥ. Этиини чочуйуҥ.

Болҕойуҥ! Билиҥҥи саха тылыгар солбуйар ааты сыыһа туттар түбэлтэ үгүс. Бэйэ, кини, хас биирдии, бары солбуйар наадата суох сиргэ кыбыллар. Тылы туттар төрүт үгэһи нууччалыы үөрүйэх солбуйдаҕына, ийэ тыл иинэр-хатар кутталлаах.

 

1. Киһи олоҕо кинини тулалыыр эйгэттэн тутулуктаах. 2. Биһигинниин бииргэ буолуҥ. 3. Саҥа дьылынан бэйэҕитигэр бэлэхтэ оҥостуҥ. 4. Ханнык санаанан салайтаран эһиги маннык үлэни саҕалаатыгыт? 5. Эдэр ыччат, ийэ тылбыт кэскилэ эһиги илиигит иһигэр баар. 6. Бары маҕаһыыннарга рейдэлэр сырыттылар. 7. Бэйэ итэҕэһин бэйэ быһаарара уустук. 8. Ханнык фирма косметикатынан туһанаҕын? 9. Эн хас биирдии этэр тылыҥ ис хоһооно ыччат өйүгэр-санаатыгар иҥэрэ буоллар… 10. Эһиги доруобуйаҕыт – бэйэҕит илиигитигэр.

 

50 №. Төрүт солбуйар ааты туттан, этиини сахатытыҥ.

Болҕойуҥ! Нууччалыы какой солбуйар ааты туох, хайа, хайдах диэн тылбаастыахха сөп. Ханнык диэн туруору тылбаастыыр дьыала, наука истиилигэр дьүөрэ.

 

1. Про какую справку Вы спрашиваете? 2. Какими качествами должен обладать сегодняший предприниматель? 3. Какой стиль одежды предпочитают звезды якутской эстрады. 4. В какой поликлинике Вы относитесь? 5. Какие виды услуг Вы предоставляете. 6. Сегодня какой день? 7. Каждый студент проходит медосмотр. 8. Каждый курильщик вредит своему здоровью. 9. Все виды инфекционных заболеваний опасны для здоровья. 10. Все товары сертифицированы.

 

51 №. Солбуйар аат ахсаанын, падеһын сөпкө туттан тылбаастааҥ.

Болҕойуҥ! Билиҥҥи саха тылыгар нууччалыы Вы халыыбы үтүктэн биир киһини Эһиги диэн этэр үгэс олохсуйда. Саха төрүт тылыгар биир киһини этэргэ солбуйар аат биир ахсааҥҥа туттуллар: эн. Нуучча тылыгар баар у кого? халыып сахалыы тардыы ситимэ буолар: Эһиэхэ бириэмэ баар дуо? – У Вас есть время? – Эн бириэмэлээххин дуо?

 

1. Желаем Вам крепкого здоровья, успехов в учебе. 2. У нее заблокирован телефон. 3. Вы не смогли бы мне помочь? 4. С Вами не соскучитесь. 5. Вам дали стипендию? 6. У нас нет тепла и воды. 7. Какие цвета Вы предпочитаете? 8. Зима в Якутии суровая.

 

52 №. Пааралыы этиини тэҥнээн көрүҥ. Этиини сахатытыҥ.

Болҕойуҥ! Бары солбуйар аат быһаарыы буоллаҕына, аат тыл элбэх ахсааҥҥа турар, официальнай истиилгэ дьүөрэ нууччалыы тартарыылаах этии тахсар. Кэпсэтии истиилигэр барыта түмэр тыл кэнниттэн аат тыл биир ахсааҥҥа турар. Холобур: Бары чыычаахтар барбыттар. – Чыычаах барыта барбыт. Бары кыргыттар үҥкүүнү сэргииллэр. – Кыыс барыта үҥкүүнү сэргиир.

 

1. Бары кэпсэтиилэр түмүгэ суох хааллылар. 2. Бары баһаардар уоттан сэрэнии быраабылатын кэһэртэн тахсаллар. 3. Үп-харчы тиийбэт буолан, бары үлэһиттэри уоппускаҕа ыыттылар. 4. Көрсүһүү кэмигэр бары ветераннарга бэлэх туттардыбыт. 5. Бары учебниктары оскуола босхо уларсар этэ. 6. Бары ыарыылар киһиэхэ олохсуйдахтарына, онтон эмтэнэр уустук. 7. Бары массыыналаахтар сыл аайы техосмотр барыахтаахтар.

 

53 №. Тиэкис тылын-өһүн чочуй.

 

СИБЭККИНИ ЭРДЭ ТЫЛЫННАРА САТААМА

 

… Хас биирдии кыыс бэйэтин этин-сиинин туругун, кини улаатар кэмигэр ханнык уларыйыылар баралларын хайаан да билиэхтээх. Биһиги сахабыт омуга билигин сүтэр-симэлийэр аакка баран эрэр, онно эбии кэлэр кэнэҕэски ыччаппыт мөлтөх доруобуйалаах буоллаҕына, бу көлүөнэнэн саха омуга олох да мэлийэр кутталлаах.

Кыргыттар доруобуйаларыгар аныгы муода бэрт бөрүкүтэ суохтук дьайар. Бастатан туран, улахан кыһалҕаны аныгы моделлар тас көрүҥнэрэ үөскэтэр. Кинилэри көрө-көрө кыргыттар киһиттэн таһынан ыра сатыыллар, үчүгэйдик аһаабаттар-сиэбэттэр. Маннык ыра сатааһын, аһыыр аска бэйэни хаарчахтааһын кыыс төрүүр-ууһуур уорганыгар эмиэ улахан охсууну оҥороро саарбаҕа суох. Куһаҕан дьаллыктар киһи доруобуйатыгар алдьатыылаах дьайыыларын бэркэ диэн билэбит, ол туһунан элбэх кэпсэтии барбыта да, билигин даҕаны долоҕойбутугар түһэ илик быһыылаах.

Табах – омос көрдөххө улахан дьайыыта суох дьаллык буолан баран, кыыс оҕоҕо олус улахан кырыктаах эбит. («Киин куорат» хаһыаттан).

 

11 §. Даҕааһын ааты туттуу

 

Даҕааһын аат истиил аайы тус-туспа суолталаах туттуллар. Саха тылыгар даҕааһын аат аат тылтан (-лаах, -тааҕы, -мсах, -гы (-кы, -ҥы)), даҕааһынтан (-тыҥы, -тай, -лаах (-лаахай)) туохтууртан (-ыгас, - аҕас, -ыык, -ымтыа, -ҕар, -с) экспрессивнэй-эмоциональнай дэгэттээх араас сыһыарыынан уонна аттаһык ньыманан (ханыылаһан: үтүө-мааны киһи, икки тыл ситиминэн: уот кыһыл, хара саадьаҕай) үөскүүр. Кыччатар уонна күүһүрдэр формалаах.

Үөскээбит даҕааһын аат кэпсэтэр тылга уонна уус-уран истиилгэ туттуллар. Билиҥҥи саха тылыгар нууччаттан киирии даҕааһын аат үгүс. Холобур: государственнай, федеральнай, политическэй, химическэй, альтернативнай, медицинскэй о.д.а. Киирии даҕааһын аат публицистикаҕа, дьыала, наука тылыгар үгүстүк көстөр. Маннык көстүү олус элбээтэҕинэ, бастакынан, уу сахалыы халыып үтүрүллэр, иккиһинэн, тыл тылбаастаммакка хаалан, сахалыы дуу, нууччалыы дуу этилллибитэ өйдөммөт булкаас этии тахсан, саха тыла симэлийэр турукка киирэрэ өсө түргэтиир.

Уустаан-ураннаан, хоґуйан-дьүґүйэн этэргэ даҕааґын аат суолтатын күүґүрдэр этигэн ньымалары хаґыат тылыгар-іґүгэр хото туттуохха сіп.

№	Даҕааһын аат этигэн көрүҥнэрэ	Холобур
1	Ханыыласпыт даҕааһын аат	көрсүө-сэмэй, талба-талыы, намыын-намчы
2	Хатыланар олохтоох даҕааһын аат	үрдүк да үрдүк, нарыын-нарын, саҥаттан саҥа
3	Күүһүрдэр эбиискэлээх даҕааһын аат	ып-ыраас, күп-күөх, хабыс-хараҥа, тобус-толору
4	Ураты сыһыарыылаах даҕааһын аат	эдэр+кээн, сайаҕас+тай, кэрэ+тиэн, үтүө+кэн+нээхэй
5	Аттарыы халыыптаах даҕааһын аат	көмөр хара, туос маҥан, син кыра, улахан баҕайы

 

54 №. Этиини ситэрэн ааҕыҥ.

 

1. (Аат) киһи атаһа, (дьол) киһи доҕоро баар үһү. 2. Бөкөкүйэ тойонноох, (хаптай) хотуннаах, (сылаанньый) кийииттээх баар үһү. (Таабырын). 3. Уһун (ньалҕаар) баттаҕын имэриннэ. 4. Төһө даҕаны сааһа ырааттар, сытыы-хотуу (дабдый) (саҥа) киһи (АФ КК). 5. Миитэрэй диэн сып-сытыытык көрбүт (харах), (кэп-…) хаастаах, (лоппой, тур, сүүс), (толлой, уос), (сынтай) соҕус (көн, мурун), куруук мичээрдээбитинэн сылдьар (мотой) орто (уҥуох), 21 саастаах хара бараан уолчаан (НТ ТО). 6. Арҕаһыгар сүгүтэлиир (анал) доҕоччугуом, көхсүлэригэр сүгүтэлиир көлүйэхтиир көкөтүөм... 7. Кини (мадьай) атахтаах, кэтит сарыннаах, кылгас (лыхай) моойдоох, атыыр оҕус сүүһүн түүтүн курдук (будьуруй) баттахтаах, кэтит (кэҥирии), хатырыктыйбыт (баллай) уостаах, кыламана суох (кыараа) харахтаах (ЭЭ КТ).

 

55 №. Даҕааһын аакка предмет бэлиэтин күүһүрдэр халыыбы туттан, этиитэ толкуйдааҥ.

Болҕойуҥ! Саха тылыгар предмет бэлиэтин ордук чорботорго тыл бастакы сүһүөҕэ эбэтэр тыл олоҕо хатыланар. Холобур: Сып-сырдык уоттаах; чох хара харахтаах, ырыых-ыраах бардыбыт; кэрэттэн-кэрэ сарсыарда.

 

өҥ арааһыгар: маҥан, араҕас, күөх, кыһыл, хара.

Даҕааһын аакка: төгүрүк, саҥа, чараас, сыгынньах, күндү, нарын.

 

56 №. Киирии даҕааһын ааты сахатытыҥ.

 

1. Ипотечнай кредитование бырыһыана олус үрдүк буолан, эдэр дьон ону туһанар кыаҕа лаппа кыра. 2. Воспитательнай үлэҕэ проректордаабыта. 3. Острай китайскай бүлүүдэлэри аһыыбын. 4. Бу иннинэ олохтоохторго харса суох пиратскай диискэлэринэн эргинэ олорбуттар. 5. «Ааптарскай быраабы» кэһии диэн 2№-дээх ыстатыйаҕа 146 ХК РФ олоҕуран, сууттуур бырааптаах. 6. Асфальтнай-бетоннай завод сваялара түспүттэрэ. 7. Гормональнай таблеткалар киһи организмыгар дьайар күүстэрэ улахан. 8. Газированнай утахтары биирдэ эмит иһэбит.

 

57 №. Даҕааһын ааты көҕүрэтиҥ.

 

1. Музыкальнай хабааннаах биэрии буолан, артыыстары ыҥыран устуудьуйаҕа кэпсэтэбит, ырыаларын истэбит. 2. Дьиҥнээх эр киһи бэйэтин хайдах көрүнүөхтээҕий? 3. Уһун кэмнээх ардахтар тураннар, отчуттар улахан кыһалҕалары көрүстүлэр. 4. Кэрэни кэрэһэлиир дьикти айылгылаах дьиэ кэргэн. 5. Турнир аан дойду чемпионатыттан итэҕэһэ суох киэҥ далааһыннаах, үрдүк таһымнаах улахан күрэхтэһии буоларын толору дакаастаата. 6. Үгүс өттүгэр саҥа дьиэ аварийнай туруктаах дьиэ оннугар тутуллар. 7. Саха сиригэр бүөр ыарыһах дьон ахсаана аҕыйах буолбатах.

 

58 №. Аат туохтуур быһаарыыны атын халыыбынан солбуйан ааҕыҥ.

Болҕойуҥ! Билиҥҥи саха тылыгар этиигэ даҕааһын аат быһаарыыны аат туохтуур солбуйар буолла. Холобур: Аһыллыбыт аанынан сүөһү киирбит. – Аһаҕас аанынан сүөһү киирбит.

 

1. Тоҥоруллубут күөрчэх олус минньигэс. 2. Көбүөр оҥорорго сылытыллыбыт үүт наада. 3. Опыт оҥорорго токурутуллубут өстүөкүлэ туруупканы ылабыт. 4. Сиэдэрэйдик симэммит 12 баҕананы туруоран эргиппиттэр. 5. Оҕолор киэргэтиллибит харыйа тула хаамса сылдьан ырыа ыллыыллар. 6. Сэргэҕэ ыҥыырдаммыт ат тоҥон чоҥкуйан турар. 7. Ыҥырыллыбыт ыалдьыттар бары кэлбиттэр. 8. Сэдэх маһынан тулаламмыт кыра бөһүөлэк.

 

59 №. Аат тыл оннугар даҕааһын аатыган солбуйан суруйуҥ. Холобур: Тыас арааһын истэр. – Араас тыаһы истэр.

 

I. 1. Күн-дьыл ыарахаттара маннык чинчийиилэри оҥорорго мэһэйдииллэр. 2. Олоҥхо саха ыччатыгар, кэлэр кэнчээригэ суолтата улахан. 3. Кыл сэлээппэ көстүүтэ нарын, оҥоһуута ураты. 4. Баһыкка мас хайдыбытын курдук көнө, оҕолуу өс киирбэх этэ. 5. Дохсун сүүрүк күүһэ оҥочону биэрэккэ сөрөөбүтэ. 6. Куоста муҥнаах дууһата уйан, санаата амарах этэ. 7. Онуоха ытыктыыр учууталым В.В.Скрябин-Идэлги өҥөтө, көмөтө улахан.

II. 1. Балык төбөтүн ойоҕоһунан икки улахан хараҕа баар. 2. Балыктарга пааралыы лапчааннара бааллар. 3. Хараҕа, таныыта төбөтүн үөһэ өттүгэр баар. 4. Төбөтүгэр баар былчыҥ балык сыҥааҕын, хайыытын хаппаҕын хамсатар.

 

60 №. Даҕааһын аат кэпсиирэни булуҥ. Биир ахсааҥҥа туттан ааҕыҥ.

 

1. Уулаах отон, моонньоҕон, хаптаҕас утахтара ордуктар. 2. Ханнык баҕарар сок көрүҥнэрэ туһалаахтар. 3. Көтөх эт, фасоль, горох В группа витаминнара элбэхтэр. 4. Саас витамин тиийбэт кэмигэр киһи уҥуоҕа кытаатарыгар кальций, магний элеменнэрэ наадалаахтар. 5. Импортнай косметика сайдыбыт үйэтигэр бэйэни көрүнүү араас препараттара атыыга дэлэгэйдэр. 6. Интернет форумнара оҕо бэйэтигэр эрэллээх буоларыгар улахан көмөлөөхтөр.

 

61 №. Этиигэ даҕааһын аат миэстэтин ис хоһоонуттан сөпкө булан туруоруҥ. Холобур: Оспот сүрэх бааһа (Неизлечимая рана) – Сүрэх оспот бааһа; Сырдык сааскы саҕах. – Сааскы сырдык саҕах.

 

1. Ханнык да атын сиргэ үүммэт кэрэ саха ландыһа. 2. Жатай бөһүөлэгэр олохтоох балыыһаҕа саҥа бүөрү ыраастыыр отделение үөрүүлээхтик аһылынна. 3. Эргэ биэс мэндиэмэннээх дьиэҕэ саамай үөһэ икки хостоох квартираны көрдөрдүлэр. 4. Германия Лейпциг куоратын зоопаркатыгар хараллан турар икки ачыкылаах эһэ түүлэрэ барыта тононон түстэ. 5. Арҕаа диэки хайаҕа мас улахан вышка баара. 6. Кини көмөтүнэн Москваҕа мин бастакы нууччалыы тылбаастаммыт кинигэм тахсыбыта. 7. Маайа оройуон киинигэр аҕыйах ыйдаах сиэстэрэ куурсугар үөрэнэ киирбитэ.

 

12 §. Ахсаан ааты туттуу

Ахсаан ааты уонна чыыһыланы бэлиэтиир саҥа чааһа түүр тылыгар барыта биир халыыптаах. Саха тылыгар ахсаан аат маннык араастаах: 1) төһө (биэс, уон, сүүс); 2) кэрискэ (бэһис, онус); 3) барыллааһын (биэс уонча, сүүсчэкэ); 4) үллэһик (биэстии, уоннуута); 5) хомуур (бэһиэн, онуойах); 6) бытархай (биэс гыммыт үһэ, уон сыалай үс суотай); 7) чопчута суох ахсаан аат бөлөҕө (элбэх, үгүс, аҕыйах, сорох, хас даҕаны, бары, балачча). [Саха билиҥҥи тыла. Морполуогуйа. – Дьокуускай, 2009. – С. 86].

Ахсаан аат араас дьыалаҕа (отчуот, статистика, суот-учуот) эбэтэр архыып матырыйаалыгар элбэхтик туттулар.

Саха тылыгар ахсаан аат публицистикаҕа уонна уус-уран истиилгэ ааҕааччы болҕомтотун тардарга, киһи иэйиитин уһугуннарарга анаан туттуллар. Холобур: Мөлүйүөнүнэн киһи тыынын быспыт Аҕа дойду Улуу сэриитэ; Сүүһүнэн лаампалар тырымнаһа оонньууллар.

Публицистикаҕа (биллэриигэ, иһитиннэриигэ, репортажка, хроникаҕа) ахсаан аат чопчу информацияны биэрэргэ тоҕоостоох сиргэ туттуллуохтаах. Холобур: Күн-дьыл туругун кэтээн көрөөччүлэр иһитиннэрэллэринэн, сарсын күнүс 15 кыраадыс сылаас буолара күүтүллэр. Тыал хотуттан 4-5 миэтэрэ түргэннээхтик үрэр. Олус элбэх сыыппараны үрүт-үөһэ аҕалыы истээччини сылатар.

Оттон уус-уран истиилгэ ахсаан ааты туттарга икки суол баарын үөрэхтээхтэр бэлиэтииллэр: «В художественной речи четко определились два подхода к стилистическому освоению имени числительного: использование его в информативной и экспрессивной функциях» [Голуб И.Б. Стилистика русского языка. Изд. 4-ое. М, 2003. - С. 257].

 

62 №. Ахсаан ааты ситэрэн ааҕыҥ. Фольклор айымньытыгар туох суолталааҕын быһаарыҥ.

Болҕойуҥ! Норуот айымньытыгар итэҕэли кытта ситимнээх саха ытык ахсаана: 3, 7, 9 сыыппара элбэхтик туттуллар. Ахсаан аат фольклор тылыгар итэҕэли бэлиэтиирин тэҥэ, дорҕоону дьүөрэлиир суолталаах. Маннык түбэлтэҕэ ахсаан аат экспрессивнэй дэгэти биэрэр. Холобур: биэс тарбаҕын курдук билэр; сэттэ кыталык кыыс, тоҕус туруйа уол; аҕыс айдаан, тоҕус моргуор.

 

өс хоһоонугар: 1. Оҕус тириитин … сүлбэттэр. 2. Үтүө киһи … тыллаах, үтүө ат … кымньыылаах. 3. Биир мэник сүтэрбитин … көрсүө кыайан булбат. 4. Кыыс оҕо тэллэҕэр … уоттаах.

Таабырыҥҥа: 1. Байҕал түгэҕэр … манньыат тимирэн сытар үһү. (Үргэл). 2. … бырааттыы дьиэ-дьиэлэригэр киирсибэттэр үһү. (Дьыл кэмэ). 3. … уйалаах, … сымыыттаах, … лабаалаах, … туорахтаах Аал-Луук мас баар үһү. (Төгүрүк сыл). 4. Ампаар иһигэр … куруппааскы сытар үһү. (Тиис)

Олоҥхоҕо: 1. … саха үөскүү илигинэ, … саха төрүү илигинэ, … саха бииһии илигинэ… 2. … былас тохтор долгун суһуохтаах… 3. … былас дарайар сарыннаах, … былас биэкэйэр бииллээх, … былас үкэйэр өттүктээх… 4. … дьиэлийэр дьиибэлээх, … ааһа түһэр аптаах, … куота түһэр кубулҕаттаах, дьолту туйгуна, абааһы атамаана олорор эбит.