Якутские национальные прыжки – саха атах оонньуута

1. Прыжки в длину на каждой ноге попеременно - ыстаҥа

2. прыжки на одной ноге - кылыы

3. прыжки на обеих ногах одновременно - куобах

4. прыжок в длину с разбега – буур

5. перетягивание палки (мас-реслинг) - мас тардыһыы

6. мас-реслер – мадьыны

7. борьба хапсагай – хапсаҕай

8. борец – хапсаҕайдьыт

9. конные скачки – ат сүүрдүүтэ

10. жокей - ат сүүрдээччи

11. тренер по конным скачкам - ат баайааччы

12.  якутские национальные виды спорта - өбүгэ оонньуута

Вольная борьба – көҥүл тустуу

Слепцова М.В. СБКБ НСТ-04 устудьуонун дипломнай үлэтин матырыйаалынан. Научнай салайааччы: Манчурина Л.Е. – Дьокуускай, 2009.

 

1. Абсолютное первенство – муҥутуур кыайыылааҕы быһаарар күрэхтэһии; бастыыр иһин күрэхтэһии

2. арбитр – судьуйа

3. борец – бөҕөс, тустуук

4. бросок через бедро - быраҕыы; өттүктээһин

5. бросок с прогибом через бедро – систээһин

6. вертушка – кулахачытыы; кулахаччы

7. замечание - сэрэтии

8. захват туловища на уровне пояса – кэннигэр тахсыы, тутуһуу

9. касание – сири таарыйыы; даҕайыы

10. кочерга - үөттүрэх

11. кувырок – иннин диэки хойуостанан эргийии

12. лапмочка – булгурутуу; хоолдьуктааһын

13. мельница – миэлиҥсэ

14. мост – муостук; кэдэрийии

15. накат – накат

16. натиск – кимэн киирии

17. ножницы – туроктыы кыптыыйдааһын

18. нырок – умсан киирии; умсаах

19. обманные движения – куттааһын; албын кимэн киирии

20. партер – биилиттэн ылан өрө баһыы

21. пассивность – көҕө суох

22. прием – албас

23. прогиб – кэдэрийэн быраҕыы; иэҕиллэн утарсааччыны үрдүнэн ыытыы

24. промакашка – тиэрэ ууруу

25. проход в ноги – атахха киирии

26. растяжка – ууннары тардыы

27. рычаг – иэҕии; олуйуу

28. сваливание – халбарыйыы

29. стойка – тустуук балаһыанньата:

30. ст. верхняя, нижняя – аллара, үөһэ балаһыанньаҕа туруу

31. схватка – хапсыһыы; киирсии

32. швунга – хамсатыы; сүнньүттэн хардары-таары уҥа-хаҥас хамсатыы; умса охсуу

33. туше - иттэннэ ууруу (кыайыы; ыраас хотторуу)

Легкая атлетика - чэпчэки атлетика

1. Бег - сүүрүү

2. бегун - быһый, сүүрүк

3. гонки - сырсыы

4. кувырок – хойуостаныы

5. кувырок вперед – умса хойуостаныы

6. кувырок назад – төттөрү хойуостаныы

7. метание – быраҕыы

8. метание копья - үҥүүнү быраҕыы

9. мостик - кэдээн

10. отжимание – анньыныы

11. подтягивание - тардыныы 

12. попытка – холонуу, сорунуу

13. прыжок – ыстаныы, ойуу, көтүү

14. прыжок в длину – устаны ыстаныы

15. прыжок в высоту - үрдүгү көтүү

16. разминка – имитии, эти үөрэтии

17. толчок ногой – тэбинии

18. сальто – күөрчэх

19. соревнование (состязание) - күрэхтэһии

20. скорость – түргэнэ

21. старт – түһүү биэтэк

22. угол - тэкээт

23. упражнение – эрчиллии, дьарыктаныы

24. финиш – түмүк биэтэк

25. шпагат - ыллаҥ

 

Бокс - буокус

Удар - охсуу

уклон от удара – охсууну аһаран биэрии

ничья – тэҥнэһии

нокаут – дөйүтэн түһэрии

10 §. Тутуу идэтин тиэрминэ

Инженерно-техническэй институт ПГТ-07 салаатын устудьуоннарын хомуйууларынан. Салайааччы: Герасимова Е.С.

 

1.Алебастр – алыбаастыр, тутуу гиипсэтэ

2.Арболит – чэпчэки бүтүөн

3.Арматура – арматуура, көмө дэтээллэр

4.Архитектура – тутуу истиилэ, тутуу урамньыта

5.Балка – өһүө, баалка, сындыыс

6.Белила – үрүҥ кырааска

7.Бетон – бүтүөн

8.Бетонное стоительство – бүтүөн тутуу

9.Бетонировать – бүтүөннээ

10. Бетономешалка – бүтүөн мэһийэр

11. Блок - булуок 

12. Бордюр – хаймыы, кытыы

13. Брандмауэр – умайбат истиэнэ, быыс

14. Брикетирование – кирпииччэлээһин

15. Бурение – сири үүттээһин, хаһыы

16. Болюстрада – өйөнүөх, сыҥаһа эркинэ

17. Бурильная машина – үүттүүр массыына

18. Вентиляция – салгылатыы, салгыны ыраастааһын

19. Воздушное отопление – салгынынан ититии

20. Вестибюль – аан хос

21. Габарит – тас кээмэй

22. Газоубежище – гаастан куотар (хорҕойор) сир

23. Гвоздь – тоһоҕо

24. Гвоздодер – тоһоҕо туурар

25. Гипсовая затирка – гиипсэнэн сотуу

26. Глина – туой

27. Горизонтальный – сытыары

28. Горизонтальная плоскость – сытыары хаптал

29. Гравий – кыйыр, кырылас таас

30. Графика – сурааһыннааһын

31. Графика инженерная – инсэньиэринэй сурааһыннааһын

32. Грунтовка – кырыстааһын

33. Гудрон – гудуруон (ниэп тобоҕо)

34. Деготь – дьүөкэт

35. Декор – киэргэл, ойуу-мандар

36. Демонтаж – көтүрүү

37. Дефект – дьиэк

38. Дизайн – силигин ситэрии

39. Длина – уста

40. Дрель - үүттүүр

41. Дым – буруо

42. Дымосос – буруо таттарар

43. Дымоход – үөлэс

44. Жаропрочность – итиини тулуйумтуо

45. Жесть – ылтаһын

46. Заасфальтировать – аспааллаа, аспааллаан кэбис

47. Загородка – быыс, күрүөлээһин

48. Загородиться – күрүөлэн, бүтэйдэн

49. Загородный – куорат таһынааҕы

50. Задвижка – олуур

51. Завалинка – сабараанньа

52. Инженер – инсэньиэр

53. Инженер-строитель – тутааччы инсэньиэр, тутуу инсэньиэрэ

54. Инструктаж – ыйыы-кэрдии

55. Инструмент – туттар сэп

56. Искривление – токурутуу, өҕүлүннэрии

57. Искусство – урамньы

58. Камин – көмүлүөк

59. Кирпич – кирпииччэ

60. Контур – омоон

61. Контурные линии – омооннуур сурааһын

62. Кладка – ууруу

63. Клей – силим

64. Клин – ытаһа

65. Кривые линии – иэҕиллэҕэс сурааһын

66. Литье – кутуу  

67. Монтаж – таҥыы, таҥан оҥоруу

68. Монтажный чертеж – таҥыы сурааһына

69. Морозоустойкость – тымныыны тулуйумтуо

70. Навес – чарапчы

71. Напильник – игии

72. Обвал – сиҥнии 

73. Оборудование – тэрил, тээбирин

74. Обрубка – сарбыйыы

75. Обрушиться – суулун, сиҥин

76. Обрушение – сууллуу, сиҥнии

77. Объем – сабардам

78. Овалы – ньолбуһахтар

79. Огнестойкость – уоту тулуйумтуо

80. Огнестойкое сооружение – уоту тулуйумтуо тутуу

81. Опилка – мас көөбүлэ, эрбии көөбүлэ

82. Опора – тирэх, тирээбил, өйөөбүл

83. Оправа – ии

84. Отопление деревом – маһынан ититии

85. Отопление паром – паарынан ититии

86. Отопление углем – таас чоҕунан ититии

87. Пайка – иһэрдии

88. Полисадник – намыһах күрүө, соппулуот

89. Панель – паныал, үрүт

90. Пенобетон – хабахтаах бүтүөн

91. Пемзобетон – пиэмзэ бүтүөн

92. Перекладина – туорай, аргы

93. Перекрытие – сабыы, бүрүөһүн

94. Перила – күрүө сыҥаһа, өйөнүөх

95. Плинтус – билиинтис

96. Плоскость – хаптал

97. Площадь – иэн 

98. Подпор – тирээбил

99. Помост – үрдэтии муоста

100. Понтон – уйук, тирэх

101. Постамент – олох

102. Пристройка салҕааһын, сыһыары тутуу

103. Пролет – арыт

104. Разгрузить – сүөкээ

105. Размер – кэриҥ

106. Разровнять – тэҥнээ, дэхсилээ

107. Раствор – суурадаһын

108. Расчет – ааҕан таһаарыы, суоттааһын

109. Реконструкция – саҥалыы уларытан оҥоруу

110. Рельеф – ньуур

111. Рубанок – уструус

112. Рулон – түрбэ

113. Решетка – эрэһээҥки

114. Реставрация – чөлүгэр түһэрии, саҥардыы

115. Ремонт – өрөмүөн, абырах

116. Резец – быһар тимир

117. Сборка – хомуйуу

118. Свая – атах

119. Сечение – быһа охсуу

120. Смола – сымала, дабархай

121. Столб – остуолба, баҕана

122. Столяр – мас ууһа

123. Стружка – көөбүл

124. Ступенька – үктэл

125. Суглинок – кумахтаах буор

126. Терраса – тэрээһэ, күүлэ

127. Техника – тиэхиньикэ

128. Технический способ – тиэхиньикэ ньымата

129. Топорище – сүгэ уга

130. Точило – чочу

131. Точить – чочулаа, сытыылаа

132. Точильный камень – чочу тааһа

133. Уценка – сыанатын түһэрии, чэпчэтии

134. Узор – оһуор, мандар

135. Чертеж – сурааһын

136. Шифер – сиипэр, сабыы

137. Шлакоблок – сылаак булуога

138. Шлифовка – килэритии

139. Шпаклевка – сыбааһын

140. Штукатурка – сыбах

141. Фасад – киирэр өрүт 

142. Фильтр – сиидэ

143. Фундамент – акылаат

144. Холл – киэҥ хос

145. Этаж – этээс, мэндиэмэн

11 §. Тыл үөрэҕин тиэрминэ

 

Саха тылын үөрэҕэр нуучча уонна атын омук тиэрминэ киирэн, тылбаастанан эбэтэр ханыы суолталаах тылынан хос быһааран билигин сахалыы тиэрмин быһыытынан туттуллар.

 

1. Абстрактное значение слова – тэгили суолталаах тыл

2. Агглютинативный строй языка – суксуруһан ситимнэһэр тутуллаах тыл

3. Аналитическая форма образования слова – аттарыы ньыма

4. Ассимиляция – дорҕоон дьүөрэлэһиитэ

5. Аффикс принадлежности – тардыы сыһыарыыта

6. Ахсаан көстүгэ – категория числа

7. Безэквивалентная лексика – атын тылга тылбаастаммат (ханыыта суох) лиэксикэ

8. Виды глагола – туохтуур көрүҥэ

9. Глаголы движения – хайааһын туохтуура

10. Глаголы состояния – турук туохтуура

11. Грамматическая категория – кырамаатыка көстүгэ

12. Грамматическая система – кырамаатыка тиһигэ, утумньу парадигма

13. Деепричастие – сыһыат туохтуур

14. Долженствовательное наклонение глагола – буолуохтаах хайааһын киэбэ

15. Дьөһүөл – саҥа чааһа: послелог (предлог суолталаах)

16. Единицы языка – биирдэм

17. Живые аффиксы – билигин туттуллар сыһыарыы

18. Заимствованные слова – киирии тыл

19. Залоги глагола – туохтуур туһаайыыта

20. Застывшие аффиксы - өлүктүйбүт сыһыарыы

21. Звукоподражательные слова – тыаһы үтүктэр тыл

22. Итеративные глаголы – хамсааһын-туохтуур

23. Калька, калькирование – каалкалааһын, нууччалыыттан туруору тылбаас

24. Конкретное значение слова – чопчу суолталаах тыл

25. Креольский язык – буккаас тыл

26. Междометия – саҥа аллайыы

27. Модальное значение слова – сыһыаны бэлиэтиир суолта

28. Модальные слова – сыһыан тыл

29. Морфема – марпыама

30. Морфологический способ словообразования – морполуогуйа ньыматынан тылы үөскэтии

31. Наклонения глагола – туохтуур киэбэ

32. Наречие – сыһыат

33. Нейтральный стиль – сүрүн истиил

34. Образные глаголы – дьүһүннүүр туохтуур

35. Падежная форма – түһүк халыыба

36. Парные слова – ханыыласпыт тыл

37. Парцелляция – кэрчиктээһин

38. Послелог – дьөһүөл

39. Предикат – кэпсиирэ

40. Предмет – барамай

41. Причастие – аат туохтуур

42. Расщеплённое сказуемое – арахсыбыт кэпсиирэ

43. Редупликация – сүһүөҕү сүтэрии

44. Сингармонизм – аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиитэ

45. Синтаксический параллелизм – кэккэлэтии

46. Синтаксическое ядро – этии тутаах чилиэнэ

47. Словоизменительные формы – тылы уларытар халыып

48. Словообразовательные формы – тылы үөскэтэр халыып

49. Сложные слова – холбуу тыл

50. Соматизмы – тыл суолтатын маарыннатан көһөрөн үөскэтии

51. Союзы – ситим тыл

52. Стилистическая ошибка – истиил алҕаһа

53. Стилистическая парадигма – тылы туттуу таһыма

54. Стилистический оттенок речи – истиил толбоно

55. Стилистическое значение слова – истиил суолталаах тыл

56. Страдательный залог – туохтуур атынтан туһаайыыта

57. Субстантив – туһаан

58. Субстантивация – биир саҥа чааһын атын саҥа чааһыгар көһөрөн үөскэтии

59. Тыл олоҕо – основа слова

60. Узус, речевой обычай – тылы туттуу үөрүйэҕэ

61. Фонема – дорҕоон

62. Фразеологизмы – сомоҕо домох

63. Функциональный стиль – туттулук истиил

64. Частицы – эбиискэ

65. Эвфемизмы – харыс тыл

 

(Сорох тиэрмин сахатыйбыт халыыба проф. Г.Г. Филиппов эрэдээксийэтинэн тахсыбыт «Саха билиҥҥи тыла. Морполуогуйа. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 288 с. үөрэх кинигэтиттэн ылылынна).

12 §. Уйулҕа үөрэҕин тиэрминэ

 

1. Доминанта - баһымта;

2. Время реакции - хардабыл кэмэ;

3. Гипноз – ап, хомуһун;

4. Зрелость - ситии-хотуу;

5. Генотип - удьуор;

6. Геронтопсихология - кырдьыы уйулҕатын үөрэҕэ;

7. Зона актуального развития - сибилиҥҥи сайдыы;

8. Эгоцентризм - бэйэни киин оҥостуу;

9. Юность - эрдэҕэс саас;

10. Компенсация техническая - уйулҕа толонуута;

11. Истерия - ииригирии;

12. Аффективные дети - уолуйук оҕолор;

13. Акселерация - үскэмэллээһин;

14. Идеал - ырал;

15. Задатки - айдарыктар;

16. Авторитет - аат сабыдыала;

17. Идентификация - ханыылаһыы;

18. Вдохновение - сүргэ көтөҕүллүүтэ;

19. Негативизм - төттөрүүл;

20. Инфантилизм - оҕотумсуйуу;

21. Комплексный подход к человеку - киһини кэлимник үөрэтии;

22. Индивидуальный подход - биирдэмник сыһыан;

23. Отчуждение - бэйэттэн араарыы, тэйитии;

24. Призвание - айылҕаттан анатыы;

25. Дебильность - аҥала буолуу;

26. Бред - буккуллуу; түлэккэдийии

27. Аномалия - хадьайыы;

28. Внушаемость - уккулаҥ;

29. Галлюцинация - харах иириитэ, харах бааллыыта;

30. Деградация - төннүү;

31. Депрессия - сүр тостуута;

32. Заикание - кэлэҕэйдээһин;

33. Измерение - кээмэйдээһин;

34. Выборка - талыы;

35. Группировка - бөлөхтөөһүн;

36. Синкретизм - араарымык;

37. Сублимация - аралдьык;

38. Проблема - соруктал;

39. Перенос - көһөрүү;

40. Ипохондрия - ыалдьаан;

41. Регрессия - төннүү;

42. Работоспособность - үлэлиир дьоҕур;

43. Рейтинг- таһым;

43. Стрессор - ыгаан;

44. Торможение - боҕулук;

45. Временная связь - быстах ситим;

46. Стыд - саат, саатыы;

47. Самооценка - бэйэҕэ сыана;

48. Намерение - сорунуу;

49. Обобщение - түмүктээһин;

50. Ощущение - билимньи;

51. Конфликт - иирсээн, атаан;

52. Личность - киһимньи;

53. Действие - дьайыы;

54. Желание - баҕа, баҕарыы;

55. Душа - сүрэл (кут);

56. Забывание - умнуу;

57. Вытеснение - үтүрүйэн таһаарыы;

58. Влечение - уххан, умсугуйуу;

59. Воображение - дьүһүмэл (өй ууһа);

60. Внимание - болҕомто;   

 

 13 §. Химия тиэрминэ

 

1. Вещество – сэбдьи

Замещение – солбуйуу       

Осадок – сөҥүү        

Плавление – уулларыы, ууллуу

Соединение – холбоһук          

Электроотрицательность – электро-мэлдьэх             

2. Валентность – күүс, кыах

Горение – умайыы

Диффузия – тарҕатыы

Жидкость – убаҕас

Нагрев – итийии

Хладоагент – тымнытааччы

 

3. Кислота – аһыыба

Окисление – аһыйыы 

Окислитель – аһытааччы   

Растворение – суураллыы

Растворимые – суураллымтыалар

Сжигание – уматыы, умайыы 

4. Адгезия – сыстыһыы

Излучение – таһаарааһын

Инициатор – саҕааччы

Напряжение – күүрүү              

Охладитель – тымнытааччы

Реакция обмена – атастаһыы р.-та        

 

5. Абразив – кыһыйыы     

Востановитель – чөллөөччү

Классификация – наардааһын

Суурадаһын – раствор    

Суурайааччы – растворитель

Отбеливатель – маҥхатааччы

 

6. Брожение – көөнньүү

Возгонка – күҥкүтэн көтүтүү

Выдувание – үрдэрии

Растворитель – суурайааччы

Расплав – ууллаһык

Сплав – уһаарба

 

7. Осадок – сөҥүү

Сажа – курунньук

Сжижение – ыгааһын

Смесь – булкаас

Система – тиһик

Топливо – оттук

 

8. Воспламенение – төлөннүрэн умайыы

Вспыхивание – сириэдийэн эмискэ умайыы

Лабильность – уларыйымтыа (-та), халбархай (-а)

Теплоемкость – итиини иҥэримтиэтэ

Цепная реакция – утум-ситим, сиэттиһэ рекация

Щелочный раствор – солохтуҥу суурадаһын

14 §. Экэниэмикэ тиэрминэ

 

1. Авария – саахал

2. Администрация – дьаһалта

3. Аннулировать долги – иэһи төлөрүтүү

4. Аренда – аренда, түүлэһии, түүлээһин; куортам, куортамнаһыы; эттэһии, эттээһин

5. Аренда земли – сири түүлэһии (түүлээһин); арендалааһын

6. Арендатор – арендалаһааччы (түүлэһээччи; куортамнаһааччы; эттэһээччи)

7. Арендодатель – арендалааччы (түүлээччи; куортамнааччы; эттээччи)

8. Банк-гарант – мэктиэ баан

9. Банки ипотечные – ипотека баана

10. Банки коммерческие – кэммиэрсийэ баана

11. Банки сберегательные – харчы уурар баан

12. Банковская гарантия – баан мэктиэтэ

13. Банкротство - моҥкуруут

14. Бартер – мэнэйдэһии

15. Безработица - Үлэ суоҕа

16. Безработный – үлэтэ суох

17. Беспошлинная торговля – соболоҥо (пошлината) суох эргиэн.

18. Бизнес малый - дьоҕус урбаан

19. Благо – уйгу

20. Благосостояние – олох уйгута

21. Благотворительность – аһымал, айыы киһитэ

22. Болдьох – срок

23. Брак – дьиэк

24. Бракераж – дьиэги көрдөөһүн

25. Брать в аренду – куортамнас

26. Брать в аренду землю – сири түүлэс

27. Бюджет – бүддьүөт

28. Вклад – ууруу

29. Внешний рынок труда – үлэ тас ырыынага

30. Внутренний рынок труда – үлэ ис ырыынага

31. Выгода – барыс

32. Выгода дополнительная – эбии барыс

33. Гарант – мэктиэһит

34. Гарантийное письмо – мэктиэ сурук

35. Гарантийный срок – мэктиэ болдьох

36. Денег Недостаток – харчы тиийбэтэ

37. Денег Нулификация – нулификация, мэлитии (харчы суолтата сүтүүтэ, мэлийиитэ)

38. Денег Обеспечение – харчыны хааччыйыы

39. Денег Обесценивание – харчы кумааҕы буолуута (харчы кыаҕа сүтүүтэ)

40. Денег Перечисление – харчыны көһөрүү

41. Денежная наличность в банке - бааҥҥа харчы баара

42. Денежная реформа – харчы уларыйыыта (харчы бөдөҥсүйүүтэ, харчы түһээһинэ, харчы үрдээһинэ)

43. Денежная система – харчы систиэмэтэ

44. Денежно-кредитная политика – харчы – кирэдиит бэлиитикэтэ

45. Денежное обращение – харчы эргиирэ

46. Денежные доходы населения – нэhилиэнньэ харчытын дохуота

47. Денежные знаки – харчы бэлиэтэ

48. Денежные средства – уп сириэстибэтэ

49. Денежный запас – харчы баайа - хаһаас

50. Денежный рынок – харчы ырыынага

51. Деноминация – харчы уларыйыыта (бөдөҥсүйүү, улаатара)

52. Деньги Карманные – сиэптээх харчы, туттар харчы

53. Деньги Наличные– уу харчы

54. Доверенность – итэҕэйэр сурук, дэбиэринэс

55. Доставка – тиэрдэн биэрии

56. Дочерняя компания – сиэн хампаанньа

57. Затрата – хоромньу

58. Затрата дополнительная – эбии хоромньу

59. Землепользование – сири туһаныы

60. Иждивенцы - иитимньи

61. Импорт – тастан киирии

62. Имущество – баай-дуол

63. Имущество Недвижимое – хамнаабат баай-дуол

64. Имущество предприятия – тэрилтэ баайа

65. Конкурентоспобность – күрэстэһэр кыах

66. Конкуренция – куотуһуу

67. Льготы – чэпчэтии

68. Менеджмент организации – тэрилтэ менеджменэ

69. Местная администрация – олохтоох дьаһалта

70. Налог – нолуок, түһээн

71. Неимущие – кыаммат-түгэммэт

72. Необеспеченный – тиийиммэт, кыаммат

73. Неплатежеспособность – төлүүр кыаҕа суох буолуу

74. Платежеспособность – төлүүр кыах

75. Поручительство – мэктиэлээһин

76. Предприниматель – урбаанньыт

77. Предпринимательство – урбаан

78. Предприятие – үлэ тэрилтэтэ

79. Предприятие малое – дьоҕус тэрилтэ

80. Прибыль – барыс

81. Приватизация – бас билиигэ биэрии

82. Растрата – итэҕэстээһин, итэҕэстэнии

83. Реформа – уларытыы

84. Рынок ценных бумаг – сыаналаах кумааҕы ырыынага

85. Сдавать в аренду – куортамнаа

86. Себестоимость – бэйэҕэ туруута

87. Сертификат денежного рынка – харчы ырыынагын сертификата

88. Система денежного обращения – харчы эргийиитин систиэмэтэ

89. Скидка – түһэрии, скидка

90. Собственность – бэйэ бас билиитэ

91. Специализация – идэтийии

92. Специальность – анал идэ

93. Спрос на деньги – харчыга наадыйыы

94. Средняя заработная плата – орто хамнас

95. Средства оборотные - эргитэр үп

96. Стоимость денег – харчы устуойумаhа (харчы кыаҕа)

97. Товар Неходовой – барбат табаар

98. Товар Ходовой – барымтыа табаар

99. Товарно-денежные отношения – табаар-харчы сыhыаннаhыыта

100. Товаров Производство – табаары оҥорон таһаарыы

101. Управление – салалта

102. Управление персоналом – тэрилтэ үлэһиттэрин салайыы

103. Услуги - өҥө

104. Финансирование – үбүлээһин

105. Финансово-экономический институт – үп-экэниэмикэ үнүстүүтэ

106. Финансовый кризис – үп кириисиһэ

107. Финансы, средства – үп

108. Экономика труда – үлэ экэниэмикэтэ

109. Экономия - кэмчилээһин

110. Экспорт - таска таһаарыы

 

 

V түһүмэх.           УСТУДЬУОН БҮЧЧҮМ ҮЛЭТЭ

Билиҥҥи публицистика истиилэ туохтан сыыһырарын өйдөөн көрүҥ.

Дьыада истиилин бэлиэтэ кыбыллар сирдэрин ыйыҥ.

Тиэкис тылын-өһүн чочуйуҥ.

 

 

К-01           ЭБИИ ҮӨРЭХ ТУҺУНАН СОКУОН

 

1. Ил Түмэҥҥэ буолбут төгүрүк остуолга өрөспүүбүлүкэ оҕолоругар эбии үөрэхтээһини тэрийиигэ суокуону оҥоруу, сайыннарыы туһунан кэпсэттилэр. 2. Билигин үөрэх тэрилтэтигэр эбии үөрэхтээһин уонна оҕону иитии кыһалҕата сытыытык турар. 3. Үөрэх миниистрин солбуйааччы Э.Кондратьев этэринэн, Саха сирин үрдүнэн оскуолаҕа үөрэнэр оҕо 75%-на араас куруһуокка, сиэксийэҕэ дьарыктанар. 4. Техническэй хайысхалаах эбии дьарык суоҕун кэриэтэ. 5. Ол төрүөтүнэн үп-харчы, дьиэ-уот, тэрил тиийбэтэ буолбут. 6. Ааспыт сылга эбии үөрэхтээһини сайыннарыыга Ил тосхолун чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэ бүдьүөтүттэн 776 тыһ. солкуобай көрүллүбүт.

7. Төгүрүк остуолга кыттыбыт дьон этэринэн, саамай сүрүн кыһалҕа – хамнас кырата. 8. өскөтүн оскуола учуутала НСОТ быһыытынан 20-30 тыһ. солкуобайы аахсар эбит буоллаҕына, эбии үөрэхтээһиҥҥэ үлэлиир үрдүк категориялаах педагогтар 10 эрэ тыһыынача солкуобай хамнастаахтар.

9. Элбэх кэпсэтии кэнниттэн бырабыыталастыбаҕа, Ил Түмэҥҥэ, Үөрэх Министиэристибэтин кытта кыттыһан, эбии үөрэхтээһини сайыннарарга туһуламмыт сокуоннары оҥорорго этиилэр киирдилэр. («Кыым» хаһыаттан).

 

 

К-02           ТҮҮЛ САХА ТӨРҮТ ИТЭҔЭЛИГЭР

 

Саха саныырынан, инники олоҕу барҕаланыы, көрүүлэнии биир сүрүн суолунан түүл буолар. «Түүлү барасыы гынан (ырытан) кэпсээн оҥостор киһи ордук сайдыылаахтык түһүүр буолар. Киһи дьыл ыпсыытыгар, күһүн добдурҕа саҕана уонна саас хаар алдьаныыта эбэтэр «уу-толох» саҕана, бары-барыта сэргэҥниир кэмнэригэр ордук түһүүр буолар, - диэн фольлорист П.Т.Степанов 1946 с. 62 саастаах II Наахара олохтооҕо Уломжинскай Роман Фёдорович тылыттан суруйбут.

Түүл тойоннооһунун үгүс өттүн сөптөөхтүк кырдьаҕас киһи быһаарыахтаах, кини өр олорбут, элбэҕи билбит, көрбүт киһи буоларын быһыытынан, толкуйдаан баран кэпсиир…

Түүл айылҕатын сүнньүнэн киһи этин-хаанын, өйүн-санаатын чинчийэр учуонайдар үөрэтэллэр. Ону тэҥэ түүлү тойоннооһунунан бөлөһүөктэр, этнографтар, культурологтар дьарыктаналлар. Түүлгэ үксүгэр өйгө-санааҕа олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр тустаах бэлиэ (символ) нөҥүө көстөллөр, онон түүл туһунан өй-санаа уонна түүлү билгэлээһин хайа баҕарар культураҕа дьоһуннаах миэстэни ылар. (Бравина Р.И. «Түүл тылдьыта» кинигэтиттэн).

 

 

К-03           КЭБЭЭЙИ КЭЛЭР КЭСКИЛЛЭЭХ

 

Кэбээйи нэһилиэгэ Кэбээйи улууһун биир саамай улахан нэһилиэгинэн буолар. Территорятын иэнэ 8681 га, ити иһиттэн тыа хаһаайыстыбатын наадатыгар туһаныллара 8548 га. Нэһилиэнньэтин ахсаана 2003 сыл туругунан 2608, хаһаайыстыбата 791, ынах сүөһүтэ 2741, сылгыта 471, сибиинньэтэ 189.

Нэһилиэк бэрт элбэх, сүүһүнэн ахсааннаах күөллээх, үрэхтээх, киэҥ нэлэмэн нүөл хара тыалаах.

Онон оту дэлэччи оттоон, сири-уоту оҥостон ынах сүөһүнү, сылгыны иитэр, балыгы, кылааннаах түүлээҕи бултуур кыахтар толору бааллар.

Кэбээйи кэлэр кэскиллээх. Ол курдук Саха республикатын Президенин уонна правительствотын быһаччы өйөөһүннэринэн бөһүөлэктэригэр улахан 450 миэстэлээх таас оскуола тутуллан эрэр. Кэлэр былааҥҥа 360 миэстэлээх таас балыыһа бырайыага оҥоһулунна. Кэбээйи-Бэс Күөлэ 120 км усталаах суол тутуута 2008 с. түмүктэниэхтээх. Маны тэҥэ атын даҕаны социальнай, культурнай объектар тутуулара былааннанар.

Бу барыта нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн туруктаах буолуутугар, культурата, духуобунаһа сайдыытыгар улахан суолтаны ылыахтара. (Кэбээйи. Чачы. Кэбээйи улууһа. 2-с кинигэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – С. 45.)

К-04           ИККИ ТӨБӨЛӨӨХ САҺЫЛ ТӨРӨӨТӨ

 

Соторутааҕыта Покровскай кыылы иитэр ферматыгар икки төбөлөөх мутант-саһыл төрөөбүтэ. Кыыл биир да күн олох олорбокко өлбүтэ, ону тоҥорон баран, Дьокуускайдааҕы Саха судаарыстыбаннай университетын биолого-географическай факультетын зоологическай музейыгар аҕалбыттара.

Музей үлэһитэ Ньургун Килибеев сабаҕалыырынан, ийэ саһыл ууламмыт бастакы кэмнэригэр туохтан эрэ сүһүрбүт буолуон сөп. Ол түмүгэр икки төбөлөөх, үс харахтаах мутант төрөөбүт. Саһыл оҕотун атын уорганнара барыта орун-оннугар бааллар эбит.

Саха сиригэр кыыл маннык төрөөһүнэ бастакы түгэн буолбатах. Зоологическай музейга уонунан араас экспонаттар бааллар, олор истэригэр альбинос-саһыл, биэс атахтаах андаатар, дьикти муостардаах тайах… Сунтаарга баар Элгээйи музейыгар икки төбөлөөх, аҕыс атахтаах сыста төрөөбүт ньирэйдэр бааллар. («Киин куорат» хаһыаттан).

К-05           ЭҤИН ДЬИКТИ ЧАХЧЫЛАР

 

1. Брюнеткалар баттахтарын ахсаана аҕыйах: ортотунан 110.000. Оттон блондиннар баттахтар брюнеткалартан 40.000 аҕыйах.

 

2. Ханнык эрэ Изекиль Идс кулгааҕа суох төрөөбүт. Киниэхэ оннооҕор төбөтүн икки өттүгэр хайаҕас да суох эбит. Ол да буоллар, айаҕын атан син истэр эбит.

 

3. Саамай уһуннук бөтөн ыалдьыбыт киһинэн Лос-Анджелес олохтооҕо Джек O’Лири буолар. Кини бөтүүтэ 1948 сылтан саҕаламмыта уонна 1958 сылга эрэ тохтообута. Ити бириэмэ устатыгар кини 160 мөл. чугаһыырдык бөппүтэ уонна ыйааһынын 29 кг сүтэрбитэ.

 

4. Аан дойдуга саамай кыратык тарҕаммыт ыарыынан – куру биитэр күлүү ыарыыта буолар. Ол ыарыыга сыстыбыт биир да киһи тыыннаах хаалбатаҕа.

 

5. Францияҕа түөрт саастаах кыыс куттанан уҥмута уонна 18 сыл устата летаргическай утуйуунан утуйбута. Кинини искусственнайдык аһаппыттара. Кини улааппыт кыыс буолан баран уһутуктубута, ол гынан баран кини өйүнэн уонна санаатынан утуйуон иннинээҕитин курдук этэ.

 

 

К-06           ЭНДЫБАЛ БААЙА ТОЛОРУ ЧИНЧИЙИЛЛИЭҔЭ

 

«Прогноз» диэн ааттаммыт сабыылаах акциялаах общество 2003 сыллаахха тэриллибитэ. Кини сүрүн соругунан үрүҥ көмүстээх сирдэри арыйарга кэскиллээх Үөһээ Дьааҥы арҕаа өттүн чинчийии буолбута. Общество акцияларын 100 %-на Канада «Silver Bear Resources» («Үрүҥ көмүс эһэ») диэн компанията бас билэр холбоһуктаах тэрилтэтэ.

2005 с. бастакы тэрээһин уустук усулуобуйатыгар, «Прогноз» Канада ити фирматыттан 207-ча мөлүйүөннээх үбүлээһини ылан үлэлээбитэ. өссө икки сыл устата үлэ хайысхатын тосту уларытан, олус үчүгэй түмүктэри ситиспиттэрэ, хас биирдии тонна рудаҕа 15 киилэҕэ тиийэ үрүҥ көмүс баарын бигэргэппиттэрэ.

Компания Россия тас дойдуларын фирмаларын кытта бииргэ үлэлээһинигэр сөп түбэһэр сокуоннара итэҕэстэрдээх буолан, үгүс мэһэйдэри көрсөр. Бу соторутааҕыта эрэ Россия сир баайын туһаныыга министерствотыттан 2011 сыл бүтүүтүгэр диэри көрдүүр-чинчийэр үлэлэри ыытарга аналлаах лицензияларын уһатары ситистилэр. («Саха сирэ» хаһыаттан).

 

 

К-07           УОХТААХ, УОТТААХ КЫМЫС

 

Саха дьоно былыр-былыргыттан, өбүгэлэрбит саҕаттан сылгы, ынах үүтүн аһытан аһыылларын, утах оҥостон иһэллэрин сөбүлүүллэрэ. От үлэтин саҕана сахалар үксүн кымыһынан утахтаналлара. Самаан сайыны көрсөр саамал тунах ыһыахха биир сүрүн сиэринэн-туомунан былыр даҕаны, биһиги да үйэлэрбитигэр кымыс иһиитэ буолар. Ити кэмҥэ 2-3 атыыр үөрүн тутан, кэҕэ үөһүн курдук күөх өҥнөөх кур отунан аһатан, биэлэри ыыллара. Ыаммыт үүтү тута сыарҕаҕа тиэйэн, кымыс оҥоһуллар аналлаах ампаарыгар аҕалаллара. Биэ үүтүн ыабыт иһиттэригэр дьиэ температуратыгар диэри сойуталлара, ол кэннэ кыараҕас айахтаах буруоҕа ыһаарыллыбыт тирииттэн үүйэн оҥоһуллубут симиир диэн иһиккэ куталлара. Ааспыт сыллаахха хаһааныллыбыт кымыс хойуу сөҥүүтүттэн ылыллыбыт аһытыыны үүккэ куталлар. өскөтүн дьиҥнээх кымыс аһытыыта суох буоллаҕына, аһыйбыт үүт эбэтэр суорат да туһаныллыахтарын сөп.

Кымысчыттар сотору-сотору көөнньөрө кутуллубут убаҕастары киэргэтиллэн оҥоһуллубут биһиэйэх, хамнатар диэн ааттанар малларынан, балай эмэ уһуннук, күүскэ соҕус булкуйан биэрэллэрэ, кымыс төһө бэлэм буоларын кэтээн көрөллөрө. Кымыс бэлэм буоллаҕына, олус аһыйан хаалбатын диэн арыый сөрүүн сиргэ, үгэххэ уларытан уураллара. («Көмүөл» сурунаалтан. 2005. 4 №-рэ. С. 17.)

 

 

К-08 МӨЛҮЙҮӨНҮНЭН МЭҤИЭЛЭЭН МӨККҮӨРГЭ ТИЭРДИМИЭХХЭ

1. «Хомуур хапсаҕай» – бу аҕыйах сөкүүндэ иһигэр биир-бииргэ хапсыһа түһэн баран, булумахтаһыыга, онтон биир хаалбыт киһини куолааһыҥҥа тиийэн хаалар тустуу дуу, оонньуу дуу икки ардынан киирсии. 2. Биир тылынан, «Хомуур хапсаҕай» хапсаҕайы киэргэппэт да, байыппат да. 3. Көрөн олорорго даҕаны киһи интэриэһиргиирэ, умсугуйара суох. 4. Хапсаҕай буолла да, биир-бииргэ киирсии буолуохтаах этэ дии. 5. Ол эрэ түмүгэр киһи күүһэ-уоҕа, сатабыла, сымсата, бүдүрүйбэт сүһүөхтээҕэ көстүөхтээх.

6. Көбүөргэ бу маннык булумахтаһа сырыттахпытына, былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит саха хапсаҕайын суолтата да сүтээрэй?! 7. Кэлии омуктар туох диэн сыаналыахтарай, хапсаҕайбыт аһара судургу курдук көстөөрөй? 8. Аны бу соҕотох хаалбыт киһини хас да буолан көтөҕөн быраҕыыга дэҥ-оһол тахсан хаалыан сөп буолбат дуо? 9. Кыайарга баҕалаах дьон көхтөрүгэр харса суох тамныыллар. 10. Эчэйии ылбытыҥ тута көстүбэтэҕин да иһин, кэлин биллэн барыан сөп.

11. Мөлүйүөнүнэн мэҥиэлээн бастыҥ тустуук уолаттарбытын мөккүһүүгэ, атааннаһыыга, эчэйиигэ тиэрдибэтэрбит ханнык.

12. Маны «Хомуур хапсаҕайы» тэрийээччилэр сыта-тура толкуйдаан көрүҥ эрэ. («Дьулурҕан» хаһыаттан).

 

 

К-09           ГААСТААҺЫН СҮРҮН СОРУКТАРА

 

1. өрөспүүбүлүкэ гаастааһыҥҥа анаммыт тосхолун 2009 сыллааҕы сүрүн соруга - өлүөнэни туоруур иккис утаҕы тутуу, Орто Түҥнээҕи гаастаах сири салгыы баһылааһын, Ленскэй куоракка гааһы киллэрии, салгыы сайыннарыы. 2. Ити туһунан кулун тутар 3 күнүгэр Аҕа баһылык В.Штыров ыыппыт сүбэ мунньаҕар кэпсэттилэр. 3. Сүрүн иһитиннэриини бырамыысаланнас миниистирэ А. Голубенко оҥордо. 4. Быйыл гаас эйгэтин үбүлээһиҥҥэ 3 млрд. 338 мөл. солк. көрүллэр, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн – 2 588,4 мөл. солк., федеральнайтан – 750 мөл. солк. 5. Былааҥҥа Хатас-Павловскай хайысханан өлүөнэни туоруур турбаны таһынан, Майа-Төҥүлү-Бороҕон, Булгунньахтаах-Улахан Аан ситимнэр, Орто Түҥнээҕи ГКМ-Дьокуускай ситим үһүс утаҕа уонна Отраднайтан Дьокуускайга кэлэр ситим киирэ сылдьаллар. 6. Сыл устата 1 900 олорор дьиэ, 29 хочуолунай, 55 тыа хаһаайыстыбатын тутуута гааска холбонуохтаах, кыаммат араҥа гааһы киллэртэрэригэр көмөҕө анаан 68 мөл. солк. көрүллүбүт. 7. В.Штыров бэлиэтииринэн, Аллараа Бэстээх сотору кэминэн балысханнык сайдан барыахтаах, саҥа улахан тутуулары, ол иһигэр дьон олорор кыбаарталларын гаастааһын күүскэ барыахтаах. 8. Манна тутуллуохтаах гаас-химия собуотун эмиэ хааччыйыахха наада. («Кыым» хаһыаттан).

 

К-10       ДУХУОБУНАЙ УЧУУТАЛ ДИЭН КИМИЙ?

 

Саҥа үйэ кэмигэр духуобунас тула аһаҕастык кэпсэтии үгүстүк ыытыллар буолла.

Киһи, кини сааһыттан тутулуга суох, духуобунай үүнүүтэ-сайдыыта, ырааһырыыта, олох тутулун, бэйэ ис дьиҥин, ис сүрүн күүстэрин өйдүү-билэ сатааһына олоҕун устата барар.

Культура, этикэ ирдэбиллэринэн киһи эмоциятын ситэ таһаарбакка хам баттыы сатыыр үгэстээх, ордук куһаҕан эмоциялары, киһиэхэ баар, үөскээбит эмоциялара искэ хам баттаныыта ыарыыга кубулуйарын өйдүүр киһи үгүс. Ол иһин сайдыылаах дойдуларга анал дьарык оскуолалара аһыллан үлэлииллэр. Онно уйулҕа, эт-сиин тастан дьай<