Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ 8 страница

Итиниэхэ эбии:

Араспаанньата «вский» диэн буржуйдуу кутуруктаах, «Давай, пожмём друг другу руки» диэн ырыаны киҥинэйэн ыллыы сылдьар үгэстээх. Ол ырыа хоһоонун мин толору билбэппин да, мещанныы буолуо дии саныыбын. Илиини бобо тутуһуулаах. (Амма Аччыгыйа «Алҕас» кэпсээниттэн).

 

134 №. Кавычка туох быраабылаҕа олоҕуран турарын этиҥ.

 

1. «Дьэ, ытаама, доҕор, мин бу аҕаҥ кэллим дии», - диэн Гриша бэйэтигэр саҥарар. 2. А. Филиппова үөрэнээччитэ Айталина быйылгы «Саһарҕаҕа» «Оһуор ырыата, ойуу тойуга» диэн коллекциятынан кыттан, «За лучшее воплощение якутских традиционных мотивов в современной одежде» диэн аакка тиксэн үөрүүтэ үрдэ суох. 3. «Үөрэҕи ылар» оҕо суоҕун чахчы өйдөөн, «учууталлара» аны оҕолору киэһэ буолбутун кэннэ зарядка оҥотторо үүрэн таһаарбыта. 4. Шилов атаһыныын көмөлөөн устубут боппуруостарын көрдөөн-көрдөөн «ассорти» тэтэрээтин кэтэҕиттэн булла. 5. Чүөчээски сүрэҕэ «парк» гына түстэ.

 

135 №. Ханнык тыллар улахан буукубаттан суруллалларын өйдөөн көрүҥ. Көннөрүҥ.

 

1. Былатыан Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата, артыыс Айаал Аммосовтыын кэпсэттибит. 2. М.К.Аммосов аатынан Саха Государственнай университета Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет аатын сүгээри турар. 3. Олунньу 24 күнүгэр Москваҕа РФ Президенигэр Саха Республикатын Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр Саха сирин соҕуруу өттүн сайыннарыы корпорациятын Координационнай сэбиэтин мунньаҕа буолан ааста. 4. Саха маҥнайгы лингвист-учуонайа С.А.Новгородов аатын сүгэр «Бичик» Национальнай кинигэ кыһата Омар Хайям «Рубаилар» диэн кинигэтин бэчээттээн таһаарда. 5. Саха Республикатын Государственнай Мунньаҕын (Ил Түмэн) Дьаһала.

 

136 №. Маннык быраабыла ханна баарый?

 

I. 1. Амма Аччыгыйын «Сааскы кэмин» ааҕа олорон араас санаа киирэр. 2. Клавдия, Герман Хатылаевтар салайар «Дьөһөгөй» оҕо этно-бөлөҕүн Дьөһөгөй Айыы, ыһыах, алгыс өйдөбүллэрин кытта ситимнээх «Кымыс ырыата» диэн компакт-диискэлэрэ күн сирин көрдө. 3. Республика бюджетыттан 4 млрд. 122 мөл. солк. үүт субсидиятыгар бэриллэр. 4. Дуоска 9х9 харахтаах, оонньооччу 18 ньыкааны ылар.

II. Билиҥҥи ыччат брэйк-дэнси олус сөбүлүүр. Биһиги куораппытыгар бу үҥкүүнэн үлүһүйэр ыччат үгүс. Олортон саамай чаҕылхайдара «Yo’kutzk» бөлөх.

- Уолаттар бэйэҕитин билиһиннэриҥ эрэ.

- Иван Степанов – Dyarg, Иван Сокольников – Ivan 175, Евгений Ершов - Reverse, Александр Посельскай - Skytemple, Василий Кононов - Squash, Николай Дьячковскай - Chezz, Иван Сивцев - Cheng, Пётр Протодьяконов - Loony, Саша Степанов – LtL Dyarg диэн буолабыт.

 

I түһүмэх. ИДЭҔЭ СЫҺЫАННААХ ТЫЛЫ-ӨҺҮ БАЙЫТЫЫ

1 §. Ахсаан тиэрминэ

1. Абсолютная погрешность – абсолютнай сыысхал, толору сыысхал (дьиҥнээх уонна хабаатыннарыллыбыт суолта арааһа)

2. Абсолютное значение – толору суолта

3. Аксиома – ханнык эмэ теория дакаастабыла суох ылыныллар сүрүн балаһыанньата

4. Алгебраическое число – бүтүн коэффициеннардаах ханнык эмэ элбэх чилиэн төрүтэ буолар чыыһыла

5. Алгоритм – ахсаан суоттуурга тирэх

6. Апофема правильной пирамиды – пирамида ойоҕос эркинин үрдүгэ

7. Апробация – биһирэбил

8. Базис – тирэх (ханнык эмэ ахсаан объектарын үөскэтэр элеменнэр түмсээннэрэ

9. Бесконечные числа – муҥура суох чыыһылалар

10. Бесконечный предел – муҥурдаммат түмүлүк

11. Бесконечная числовая последовательность – бүппэт чыыһыла утума

12. Бокоая грань – ойоҕос эркин

13. Боковая поверхность – ойоҕос ньуур

14. Большой круг шара – шар улахан түгүрүмтэтэ (шар киининэн ааһар хаптал шары хайа быһарыгар үөскүүр төгүрүмтэ

15. Вектор – хайысхалаах кэрчик эбэтэр параллельнай көһөрүү курдук өйдүөххэ сөп

16. Векторная величина – вектор кэриҥ

17. Величина, обратная данной – бэриллибиккэ түҥнэри кэриҥ

18. Вертикальные углы – харсыһар муннуктар (икки көнө быһа охсуһуутугар үөскүүр муннуктар)

19. Верхний предел интеграла – интеграл үөһэ уһуга

20. Вершина ломаной – тоһуттаҕас оройо

21. Вершина многогранного угла – элбэх эркиннээх муннук оройо

22. Ветвь кривой – сурааһын салаата

23. Вещественные числа – дьиҥнээх чыыһылалар

24. Взаимно обратные числа – хардарыта түҥнэри чыыһылалар (үөскэмнэрэ бииргэ тэҥ чыыһылалар)

25. Вырожденная матрица – кэхтиилээх матрица

26. Вычитаемое – көҕүрэтээччи

27. Вычитание – көҕүрэтии

28. График показетальной функции – көрдөрөөччүлээх функция графига

29. Данные – дааннайдар, көрдөрүүлэр, бэриллиилэр

30. Двойное неравенство – икки хос тэҥнэһии

31. Двуполостный (однополостный) гиперболоид – икки (биир) холлоҕостоох гипербола

32. Делимое – түҥэтиллээчи

33. Делитель – түҥэтээччи

34. Десятичная дробь – уоннуулаах бытарык

35. Дискретность – бысталаныы

36. Дистрибутивность – тарҕатыы, тарҕатар сокуон

37. Дифференцирование - үөскэмтэлээһин

38. Дробь – бытарык

39. Зависимая переменная – тутулуктаах уларыйааччы

40. Замкнутая кривая – бүтэй сурааһын

41. Звено ломаной – тоһуттаҕас сүһүөҕэ

42. Индуктивное предположение – индукция сабаҕалааһына

43. Истинное подмножество множества – дьиҥнээх ис түмсээн (түмсээнтэн бэйэтиттэн атын, суйдам буолбатах ис түмсээн)

44. Касание окружностей – эргимтэлэр даҕайсыылара

45. Корень – төрүт

46. Коэффициенты многочлены – элбэх чилиэн коэффициеннара (элбэхтэм)

47. Кривая – сурааһын

48. Ломаная – тоһуттаҕас

49. Множимое – төгүллэнээччи

50. Множитель – төгүллээччи

51. Неравенство – тэҥнэһимии

52. Неразложимость – араарыллымыы

53. Объем – сабардам

54. Определитель – быһаарынньык

55. Оси координаты – координаталар сүрүннэрэ

56. Окружность – эргимтэ

57. Отображение – туһааннатыы

58. Переменная – уларыйааччы

59. Перестановка – наарданан туруоруу

60. Период колебания – эйэҥнээһин периода

61. Плоскость – хаптал

62. Площадь – иэн

63. Поверхность – ньуур

64. Погрешность измерения – кэмнээһин сыысхала

65. Положительное число – ууруктаах чыыһыла

66. Попарно простые числа – иккилии буолан судургу чыыһылалар

67. Последовательность – утум (натуральнай чыыһылалар түмсээннэригэр бэриллэр чыыһыла)

68. Предел – түмүлүк

69. Произведение - үөскэм

70. Производная – үөскэмтэ

71. Промежуток – арыт

72. Свойство – ураты

73. Скобки – хаам

74. Теория – кэтээн көрүү, чинчийии

75. Точка касания – даҕайсыы туочуката

76. Угольник – муннугунньук

77. Уравнение – тэҥнэбил

78. Усеченный конус – сарбыаһын конус

79. Факторная – оҥорооччу, үөскэтээччи

80. Формула приведения – судургутутуу формулата

81. Цепная часть числа – чыыһыла бүтүн өттө

82. Целевая функция – тосхол функцията

83. Цепная дробь – субурҕа бытарык

84. Частная сумма ряда – кэккэ быстах суумата

85. Частное - өлүү

86. Широта – кэтирээһин

87. Штрих – сурааһын

88. Экватор – тэҥнээччи

89. Экстремизм функции – функция экстремизма (функция максимумун уонна минумумун холуур ааттара)

90. Элемент множества – түмсээн элеменэ

 

Литература:

 

1. И.Г.Егоров, П.П.Петров, А.И.Петрова. Математика тиэрминнэрин нууччалыы-сахалыы тылдьыта. – Якутск, 2007.

 

1 №. Тиэкиһи болҕойон ааҕыҥ. Идэҕэ сыһыаннаах тиэрмин суолталаах тылы бэлиэтэниҥ. Суолтатын быһаары­ҥ.

 

Чыыһылалары эбии, көҕүрэтии, төгүллээһин уонна түҥэтии – бу арифметическай дьайыылар. Итилэри суруйарга аналлаах бэлиэлэр туттуллаллар (+, -, * , : ).

Икки чыыһыланы бу бэлиэлэртэн биирдиилэринэн холбоотоххо, чыыһыланан этиллии тахсар. Этиллии суолтатын буларга ыйыллыбыт оҥоруохха наада. Дьайыылар, этиллиилэр, дьайыы оҥоһуллар чыыһылаларын уонна дьайыылар түмүктэрин ааттара бэриллэр.

34000 уонна 2 чыыһылалар суумаларын, араастарын, үөскэмнэрин, өлүүлэрин бул. (М.И.Моро, М.А.Бантова, Г.В.Бельтюкова, Н.Ф.Вапняр, С.В.Степанова. Математика. 4 кылаас. Тылбаасчыттар: И.Г.Егоров, А.К.Чиряев, А.И.Петрова. – Дьокуускай, 1995. – С. 56).

 

УСТА КЭЭМЭЙЭ

 

Саамай киэҥник тарҕаммыт уста мээрэйэ түүр норуотугар айаҥҥа сыһыаннаах көс буолар. Э.К.Пекарскай көс икки көрүҥүн араарар: сатыы көс – 7-8 км, ат көһө - 12-14 км.

П.А.Ойуунускай этэринэн, көс диэн биис ууһа сарсыардаттан күнүскү аһылыкка диэри 4 чаас кэриҥэ айанныыра эбит.

Ох тэбиитэ диэн ытан кэбиспит ох баран түһэр сирэ ааттанар. Ол ортотунан 200-чэкэ хаамыыга тэҥнэһэр. А.Е.Кулаковскай 5 ох тэбиитин биир биэрэстэнэн ааҕар эбит. Арыый кыра кээмэй хаамыы, хардыы, атыл эбит. Биир атыл биир метргэ тэҥнэһэр.

П.А.Ойуунускай этэринэн, хаамыы үс араастаах: муҥутуур киэҥник атыллаан хаамыы – ыллар хаамыы, ортотук атыллаан хаамыы – орто хаамыы, кыратык атыллаан хаамыы – кыра хаамыы.

Оттон үрдүгү ханнык баҕарар саха бэйэтин уҥуоҕунан, а.э. тобугунан, түөһүн тылынан, хонноҕун аннынан, моонньунан, кулгааҕынан о.д.а. быһаарар эбит.

Чугас сири былаһынан кэмнииллэр. Былас хас да араастаах:

- дьиэ былаһа, киһи бэйэтэ төһө улаханыттан тутулуктаах (164-168 см);

- уунар былас хаҥас атах тумсуттан үөһэ ууммут уҥа илии тарбаҕын икки сүһүөҕүнэн кэмнииллэр. Былыр, холобур, итинник илиилэринэн быластаан оту кэмнииллэрэ. 10 былас от 400 бугул эбэтэр «биир от» диэн ааттанар.

Былас бэйэтэ эмиэ кыра чааска бытарыйар: былас аҥара (түөс аҥара), тоҥолон устата, харыс, сүөм, тутум, тарбах (илии). Сахаларга саамай кыра кээмэй быһах өнчөҕө буолар.

Оттон көмүс уустарыгар кыл, тыһы кыл (1 мм) диэн туспа кээмэй үөскээбит. Маннык тыл өс хоһоонугар туттуллар «Тыһы кылы тыырар сытыы тыл».

 

Былас – икки илиигин туора ууннаххына, илииҥ биир уһугуттан нөҥүө уһугар диэри;

Тоҥонох – тоҥонохтоох тарбах иккис сүһүөҕэр диэри;

Харыс – сараччы туттубут эрбэх төбөтүттэн орто тарбах төбөтүгэр диэри;

Сүөм – эрбэх төбөтүттэн сөмүйэ төбөтүгэр диэри;

Тутум – киһи сутуругн үрдүгэ;

Суор холото – тутумҥа тойон эрбэҕи өрө туппут үрдүк;

Биир илии – тарбах кэтитэ;

Ылгын чыҥыйа – ылгын кэтитэ;

Уллуҥах устата – 2 хаамыы 3 уллуҥах устата;

Былас барыллаан маннык усталаах буолар:

Былас – 4 тоҥолох;

Былас аҥара – 2 тоҥолох, 4 сүөм;

Тоҥолох – 2 сүөм;

Сүөм – 2 тутум, 8 илии;

Тутум – 4 илии.

Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ

 

Бэчээтинэй саһаан (сажень) – хаҥас атах тумсуттан үөһэ ууммут илии тарбаҕын төбөтүгэр диэри кээмэй, 213 см.

Арсыын (аршин) – туора ууммут хаҥас илии тарбаҕын төбөтүттэн санныга диэри кээмэй, 71 см.

Бөрсүөк (вершок) – орто тарбаҕы токуччу тутуннахха икки сүһүөх икки ардынааҕы кээмэй, арсыын алта гыммыт биирэ, 4,4 см.

 

КҮН-ДЬЫЛ ТӨҺӨ БУОЛБУТУН БИЛЭР НЬЫМА АРААҺА

 

Сахаларга күн-дьыл төһө буолбутун бэлиэтиир араас ньыма баара. Ол курдук суукка кэминэн быһаарыы түүн үөһэ (түүн 3 чаас), күн орто (күнүс 3 чаас), тыҥ хатыыта (сарсыарда 4 чаас), күн ойуута (сарсыарда 4-5 чаас), күн оройо (күнүс 12 чаас), күн киириитэ (киэһэ 11 чаас), им сүтүүтэ (сайын 11-12 чаас, кыһын күнүс 16-17 чаас) о.д.а. араастык ааттанара.

Оттон үлэ-хамнас көрүҥүнэн: сарсыардааҥы ыам – 6 чаас; күнүскү ыам – 12 чаас; түөртүүр ыам – күнүс 16 чаас; киэһээҥи ыам – 9 чаас. Сарсыардааҥы/киэһээҥи чэй, күнүскү/киэһээҥи омурҕан диэн араараллар.

 

НЭДИЭЛЭ ХОНУКТАРА (ХАЛЛААН СУЛУҺУН ААТЫНАН)

 

Бэнэдиэнньик – Ый күнэ – бииринньик

Оптуорунньук – Анарах күнэ – иккинньик

Сэрэдэ – Мэндэҥэ күнэ - үһүнньүк

Чэппиэр – Сэндэли күнэ – түөрдүнньүк

Бээтинсэ – Дэллэҥэ күнэ – бэһиэнньик

Субуота – Дьэндэли күнэ – быыһык күн

Баскыһыанньа – Күн күнэ - өрөбүл

 

2  №. Ыйдар сахалыы ааттарын этиҥ. Халлаан сулуһун сахалыы аатын төһө билэргитин бэрэбиэркэлэниҥ. Г.Угаров, Тускул, Эдьиий Дора оҥорбут халандаарынан сирдэтиэххэ сөп.

2 §. Биология тиэрминэ

1. Корень – силис

Почка – үнүгэс

Стебель – умнас

Пестик – соҕооччук

Рыльце – түмүк

Плод – ас

2. Побег – ук, салаа

Луб – суба  

Кора - хах

Венчик - хоруона

Клубень – бөлчүөк

Кожица – суба бүрүө

        

3. Лилейные – сардаанатыҥылар  

Пасленовые – хабарҕатыҥылар

Покрытосеменные - сабыылаах сиэмэлээхтэр  

Сложноцветные – уустук сибэккилээхтэр            

Розоцветные – дөлүһүөннүҥүлэр

Хвойные – мутукчалаахтар

 

4. Кущение – бөлкөйдөнүү

Опыление – куоппаһырыы

Расщепление – араарыы

Самоопыление – бэйэни куоппаһырдыныы  

Светолюбивые – сырдыгы таптааччы  

Стеблевание – умнаһырыы

 

5. Луг – хонуу, сыһыы        

Глина – туой                        

Кустарник – талах                 

Кочка – дулҕа                       

Трясина – кута                      

Дерн - кырыс                        

Хвоя - мутукча              

6. Глинистая почва – туойдуҥу п. 

Легкая почва – көпсөркөй п.

Песчаная п. – кумахтыҥы п.

Суглинистая п. – туойдаах п.

Супесчаная п. – кумахтаах п.

Тяжелая п. - былыык п.

Черноземная п. – хара буордаах п.

 

7. Род – уус, уруулуу көрүҥнэр  

Вид – көрүҥ                            

Тип – кэлим                            

Отдел – салаа                           

Семейство – кэргэн                  

Эмбрион – үөскэх                    

8. Аполлон – ынах үрүмэччитэ

Водоросль – салахай

Моллюски – хабалар

Плавунцы – чохулар

Плесень – түүнүк  

Цепень – тарыҥ

3 §. География тиэрминэ

1. Бассейн речной - өрүс тардыыта

Внутренние воды – ис уу

Водоворот – эрилгэн

Водоем – уу түөлбэтэ

Вымывание – суурайыы

Течение – сүүрүк

2. Озеро – күөл

Овраг – көҥүс, аппа

Остров – арыы

Паводок – угуттааһын

Половодье – халаан

Полуостров – тумул арыы

 

3. Отлив – уостуу

Порог – харгы

Прибой – долгун охсуута

Приток – салаа

Прилив – түллүү

Пролив – силбэһии

4. Вьюга – хаардаах силлиэ

Ливень – дохсун ардах

Метель – тибии

Пурга – буурҕа

Смерч – холорук

Шквал – силлиэ

 

5. Болото – бадараан

Трясина – кута

Дерн – кырыс

Глина – туой

Грунт – ийэ буор

Ил – былыык

6. Бор – чагда

Долина – хочо

Луг – сыһыы

Побережье – кытыл

Пустыня – суйдам

Склон – эниэ

 

7. Горизонт – саҕах

Зарница – сандаарыы

Заря – саһарҕа

Полярное сияние – дьүкээбил уота

Иней – хаһыҥ

Изморозь – кырыа

8. Восток – илин

Запад – арҕаа

Засуха – кураан

Облачность – былытырыы

Север – хоту

Юг – соҕуруу

 

9. Вечная мерзлота – ирбэт тоҥ

Весеннее равноденствие – күн сааскы тэҥнэһиитэ

Возобновляемые ресурсы – чөллөнөр баай

Долгота – усталааһын

Пояс – курдааһын

Широта – кэтирээһин  

 

10. Земная кора – сир хаҕа

Излучина реки - өрүс тоҕойо

Ложбина – хотоол

Затор льда – муус харыыта

Наледь – тарыҥ

Оттепель – ириэрии 

4 §. Медицинэ тиэрминэ

Саха киһитин кэпсэтэр тылыгар киһи доруобуйатын, туругун бэлиэтиир тыл-өс, медицинэ сахалыы тиэрминэ буолбут өйдөбүл (киһи уорганын аата, ыарыы аата) балачча элбэх.

 

1. Аорта - үөс тымыр

2. Аппендицит – муҥурдаах

3. Артерия – хорук тымыр

4. Бельмо – харах эргэтэ

5. Большеберцовая (малоберцовая) кость – сото суон (синньигэс) утаҕа

6. Борозды мозга – мэйии дьураата

7. Брюшной пресс – тараһа

8. Венерические заболевания – половой сылдьыһыынан бэриллэр сыстыганнаах ыарыы; бөрөлөй

9. Выкидыш – оҕо куотара

10. Десны - миилэ

11. Гепатит – быар ыарыыта, саһарар ыарыы

12. Глотка – бэлэс, куолай

13. Грудная клетка – агда иһэ

14. Диафрагма - өрөһө

15. Железа – былчархай

16. Желудочек сердца – сүрэх кутуйата

17. Желчь - үөс

18. Жировая клетка – сыа, сыа ардай

19. Заражение – ыарыыга сыстыы, сутуллуу

20. Зуд – кыһыйыы

21. Изжога – кырках кыынньара

22. Интоксикация – сүһүрүү

23. Инфекционные заболевания –сүһүрдэр ыарыы.

24. Кора головного мозга – мэйии хах араҥата

25. Костный мозг – силии

26. Костоправ – уҥуох тутар киһи, отоһут

27. Кровотечение – хаан барара, тохтообото

28. Кровяная плазма – хаан симэһинэ

29. Лейкодерма – тирии

30. Лишай – төбүрүөн; Опоясывающий лишай – курдуур ыарыы

31. Миндалина – бэлэс былчархайа

32. Мозговая оболочка – мэйии сарыыта

33. Мочевой пузырь - хабах

34. Мышцы – былчыҥ

35. Небо: твердое, мягкое – таҥалай, тамах

36. Ожог – уокка сиэтии, ууга буһуу

37. Озноб – титирээһин

38. Отек – иһии, иһэлийии

39. Перикардий – сүрэх бүрүөтэ

40. Перелом – уҥуох тосторо

41. Пищевод – куолай

42. Плацента – кэнэҕэски

43. Плюсна, стопа – уллуҥах

44. Поджелудочная железа – ноор

45. Позвонок, позвоночник – сис тоноҕоһо, тоноҕос уҥуоҕа

46. Подколено - такым

47. Предплечье – оҥкумал

48. Проказа – араҥ

49. Растяжение – силгэ уунара

50. Свертываемость крови – хаан аҕара

51. Селезёнка – таал

52. Сетчатка глаза – харах сааһа, ис бүрүөтэ

53. Сыпь, угри, фурункул – ымынах, хатаал, кутургуйа

54. Трахея – хабарҕа салаата

55. Туберкулёз – сөтөл, сэллик

56. Ушиб – бүлгүрүтүү

57. Щиколотка - бэрбээкэй

58. Энцефалит – бокоорор ыарыы

59. Ячмень – кэлтэһэ

60. Ящур - ыыраахсыт

 

Литература:

 

1. Краткий русско-якутский словарь. Учебный словарь. Сост. Т.И.Петрова. – Якутск: Бичик, 2008. – 368 с.

2. Күндэ термин тылдьыта / Кыыһар туҥат сырдыга. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – С. 129-228.

3. Никитина Н.А. Саха тыла. Үөрэнэр кинигэ. – Дьокуускай, 2004. – 60 с.

 

1 №. Ыарыһах туругун бэлиэтиир сахалыы тыл үөрүйэҕин сөпкө дьүөрэлээҥ. Холобур: муннум кычыгыланар, хараҕа симириҥниир.

 

I. Аат тыл: мэйии, кулгаах, бэлэс, күөмэй, харах, мурун, сирэй, чабырҕай, тыл, тиис.

Туохтуур: ас, куур, бүт, тымыр, эргий, түс, кэй, иир, бөлүөһүн, дарбай.

 

II. Аат тыл: сүрэх, куртах, оһоҕос, бүөр, быар, муҥур, таал, ис, үөс, тыҥа.

Туохтуур: ойоҕостот, улаат, өлөхсүй, аал, ас, туол, адаарый, баалын, тымный, тэһин.

 

2 №. Тылбаастааҥ. Нууччалыы уонна сахалыы тыл үөрүйэҕин тэҥнээҥ. Холобур: руки трясутся – илиитэ салҕалыыр.

 

I. В глазах рябит, нос заложило, в ушах звенит, першит в горле, тошнит, потерять сознание, затаить дыхание, бросает в жар, боли/ рези в животе, кружится голова.

 

II. Занозить руку, глаза распухли, поранить позвоночник, сломать ключицу, отморозить нос, растянуть сухожилие, обрывать мышцы, ноги онемели, вывихнуть колено, порезать палец.

 

3 №. Көппүт тылы булуҥ, сомоҕо домох суолтатын быһаарыҥ.

 

1. Кута … түстэ. 2, … кырыыланар. 3. … манньыйар. 4. … айаҕар тахсар. 5. Бөрө … кэппит. 6. … хойдор. 7. … буһар. 8. … быстарынан. 9. … түгэҕинээҕи оҕо. 10. Бөрө … .

 

Туһан: тирии, ис, эмэһэ, куртах, таал, быар, сүрэх, хаан, буут, оһоҕос.

 

5 §. Олохтоох бэчээт, радио, телевидение туттар тыла-өһө

1. Автобиография – олоҕун кэпсээнэ
2. Актуальный – бүгүҥҥү күҥҥэ тоҕоостоох
3. Анекдот – көрүдьүөс кэпсээн, күллэринньик
4. Аниме – дьоппуон мультига. Геройдара – араас майгылаах, быһыылаах-таһаалаах куукулалалар.
5. Анонс (событий) – бүгүҥҥү сонун
6. Антракт – кылгас тохтобул
7. Аплодисменты – ытыс дохсун тыаһа
8. Аттракцион – араас оонньуу, дьиибэ-дьээбэ
9. Аукцион – саамай элбэҕи төлүөххэ (муҥутуур сыанатыгар) атыылааһын
10. Брэнд – саамай чулуу, сыаналаах
11. Виза – тас дойдуга тахсар көҥүл
12. Визитка – бэйэни билиһиннэрии
13. Валюта – хайа да омук харчытыгар эргийэр кыахтаах сыаналаах, күндү табаар
14. ВИП (VIP) – саамай чулуута, анал
15. Владелец (собственник) – бас билээччи
16. Гарантия – мэктиэ
17. Глава – кулуба; аҕа баһылык
18. Гламур – кэрэттэн кэрэ, күндүттэн күндү
19. Грант – туох эмэ көдьүүстээҕи олоххо киллэрэргэ көрүллэр үп
20. Дебаты – депутаттар мунньахтара, санаа атастаһыы
21. Дискотека - үҥкүү-битии
22. Дневник – күннүк
23. ДТП – суолга дэҥ-оһол
24. Единение – сомоҕолоһуу. Единая Россия – биир ньыгыл Россия
25. Желтая пресса – араҕас пресса; хобу-сиби тарҕатар, дарбаатыннарыылаах сонун
26. ЖКХ – ОдьКХ
27. Имидж – маассабай сириэстибэ көмөтүнэн киһи туһунан араас өйдөбүлү иҥэрии; дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр-көстөр уратыта, сирэйэ
28. Интим – олус чугас. Холобур: интимные отношения – чугастык сылдьыһыы; интимная атмосфера – чугасаһыахха тоҕоостоох кэм, сир.
29. Кастинг – саамай чулууну талан ылыы
30. Клип – кылгас видео киинэ
31. Компетентность – сөптөөх буолуу, эппиэттэһии
32. Контингент – дьон бөлөҕө; төһө киһи баара
33. Конференция – бүгүҥҥү күҥҥэ (нэдиэлэҕэ) олох араас эйгэтигэр (холобур: наукаҕа, медицинэҕэ, биирдиилээн тэрилтэ олоҕор) туох буолбутун уонна буолуохтааҕын быһаарсыы, мунньах. Планеркаҕа маарынныыр.
34. Корректировка – тупсарыы, чочуйуу
35. Креатив – айымньылаах
36. Кроссворд, сканворд, чайнворд … - таайбараҥ
37. Марка, лейбл – ханнык эмэ тэрилтэ ураты бэлиэтэ, фирменнэй бэлиэ
38. Масс-медиа – маассабай сириэстибэ иһитиннэриитэ
39. Мега-проекты – баараҕай бырайыак, мэҥэ бырайыак
40. МУ – МТ
41. Наводнение – сири уу ылара; уу сута
42. Новинка – саҥаттан саҥа
43. Новоселье – малааһын
44. Нюанс – туорааһын, учуоттамматах туох эмэ ураты
45. Опт(ом) – кууһунан атыы
46. Паводок – халаан
47. Передовица – хаһыат инники балаһата
48. ПИАР – бэчээт. Черный пиар – олох араас боппуруоһун хараҥа, кэтэх өттүттэн сырдатыы, сымыйанан холуннарыы да буолуон сөп. Папарацци – «араҕас прессэ» фоторепортера, араас сенсациялаах хаартысканы дьон баҕарбатын үрдүнэн бэчээттээн айдааны тардааччы
49. План-проспект – барыл, торум
50. Плата за услугу - өҥө төлөбүрэ
51. Послание Президента – Президент суруга
52. Посвящение, презентация – сүрэхтэнии
53. Поощрение – биһирэбил
54. Прогноз погоды – күн-дьыл туруга
55. Прямой эфир – аһаҕас эфир
56. Прямая трансляция – быһа биэрии
57. Радиоволны – араадьыйа долгуна
58. Распродажа (скидки) – сыанатын түһэрэн атыылааһын
59. Раунд (тур, этап) – түһүмэх
60. Реклама – киэҥ эйгэҕэ таһаарар хайҕал
61. Резюме – бэйэ үөрэҕин, үлэтин туһунан кылгас билиһиннэрии, дааннай. Холобур: үлэ көрдүүргэ тэрилтэ ирдиирин быһыытынан.
62. Рубрика – балаһа
63. Свадьба – уруу
64. Сваха – суорумньу
65. Случай – түбэлтэ
66. Случайный свидетель – туоһу
67. СМС сообщение – СМС илдьит
68. Стихийные бедствия – айылҕа алдьархайа
69. Статус – балаһыанньа. Социальный статус – киһи уопсастыбаҕа ылар балаһыанньата. Холобур: үлэһит, үлэтэ суох, пенсионер, имбэлиит, студент, сэрии кыттыылааҕа о.д.а.
70. Собеседование – туох эмэ чопчу сыаллаах кэпсэтии, бэсиэдэ. Холобур: үлэҕэ ыларга.
71. Соболезнование – кутурҕан
72. Солнцестояние (летнее равноденствие) – күн муҥутаан уһуур кэмэ (22.06.)
73. Субкультура – ыччат тутуһар олох араас ураты хайысхата. Холобур: рэпер, рейвер, хиппи, гот о.д.а.
74. Супер – олус үчүгэй!
75. Терракт – дэлби тэптэрии
76. Терроризм – күүс өттүнэн бас бэриннэрии, олуйуу-моһуйуу
77. Траур – кэриэстэбил
78. Трудовые резервы – нэһилиэнньэ үлэлиир кыахтаах араҥата
79. Туры (туристические) – тас дойдуну кэрийии
80. Физическое лицо – биирдиилээн киһи
81. Финал – биэтэккэ кэлии
82. Флаер – реклама курдук. Туох эмэ мероприятиеҕа босхо киирэр быраабы биэрэр лиис
83. Часовой пояс – материкка чаас араастаһыыта
84. ЧП – ыксаллаах балаһыанньа
85. Шафер (почетный свидетель) – арыалдьыт
86. Широкая публика – киэҥ ара­ҥа, киэҥ ааҕааччы, көрөөччү
87. Шоу – дьон болҕомтотун тардар туох эмэ хамсааһын. Холобур: шоу-бизнес – музыкальнай сынньатар эйгэҕэ харчы хамсатар, барыс киллэрэр тэрээһин
88. Экслюзив – соҕотох, биир эрэ киһиэхэ баар мал-сал, таҥас-сап
89. Элита – саамай талыы, чулуу
90. Эпидемия – дьаҥ