Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ 7 страница

Нөҥүө: 1. Суол нөҥүө саҥа маркет тутуллубут. 2. Дьоммут өрүс нөҥүө оттууллар. 3. Нөҥүө күнүгэр хаар түспүтэ. 4. Интернет нөҥүө билсибитэ. 5. Аһаҕас эфир нөҥүө эҕэрдэбитин этэбит. 6. Автор бу уобарас нөҥүө бэйэтин санаатын кэпсиир. 7. Ол нөҥүө сылыгар сэрии саҕаламмыт.

 

108 №. Дьөһүөл ахсаанын сөпкө туттан этиини ааҕыҥ.

 

1. Дьонум, норуотум (иннигэр – иннилэригэр) иэспин толоруом. 2. Саха сирин биллэр эмчиттэрин, отоһуттарын (туһунан – тустарынан) кинигэ тахсыбыт. 3. Республика киин уонна арҕаа (өттүгэр - өттүлэригэр) бу ыарыы тарҕаммыт эбит. 4. Мюнхаузен мүччүргэннээх сырыыларын (туһунан – тустарынан) аахпытыҥ дуо? 5. Бюджеттар (икки ардыгар - икки ардыларыгар) дуогабар баар эбит. 6. Суруйааччылар айар үлэлэрин (туһунан – тустарынан) очерка суруйбутум. 7. Хостор уонна палаталар (иһигэр – истэригэр) кварцевание оҥороллор. 8. Дьиэлэр, гаражтар (үрдүттэн - үрдүлэриттэн) хаар түһэриитэ саҕаламмыт.

 

109 №. Этиини көннөрөн ааҕыҥ.

 

Иһин: 1. Мин тоҕо бачча сордоннум? 2. Хас биирдии табаарга биир сыл болдьохтоох мэктиэ олохтонор. 3. Режими тутуспат буоллахха, бэрээдэги кэстэххэ уопсайтан таһаарар быраабыла баар. 4. Эппит тылбар толору эппиэттиибин. 5. Уол күрэхтэһиигэ барбатаҕыттан коллективын аатыттан сэмэлэннэ. 6. Бэйэбит уолбутугар М.Эверстовка куоласпытын биэриэҕиҥ.

Диэн – туһунан: 1. Кини эйигин билэрин кэпсиир этэ. 2. Ол сылдьан кини өлбүтүн истибитим. 3. Хаһыакка Президент Дьааҥыга сылдьыытын суруйбуттар. 4. Дьиэлээх хаһаайка орон оҥорбутун этэ. 5. Хомус сыҥааҕа тэҥҥэ токуруйарыгар өтүйэнэн охсуолаан биэрэбит. 6. Быраатым ыһыах аһыллыытыгар кыттыбытын суруйбут. 7. Ветеран ханна сэриилэспитин оҕолорго кэпсиир.

 

110 №. Сыыһа киирбит дьөһүөлү көҕүрэтиҥ. Этии ис хоһооно уларыйда дуо?

 

1. Икки оҕо кэлэн, контракт быһыытынан үлэлии сылдьар. 2. Саатар, государство өттүттэн туох да көмө оҥоһуллубат. 3. Астаабыт аспытын духовка иһигэр угабыт. 4. Хос иһэ сибиэһэй, ыраас салгыннаах буоллун диэн сибэкки үүннэриэххэ сөп. 5. Атын үрдүгэр хап гына хатана түһээт, сиэллэрэн дьигиһитэ турда. 6. Баһаары утары сэрэтэр үлэ күүстээхтик барар. 7. Уол булбут кылаатын буор аннытттан хостоон таһаарбыт. 8. өскөтө массыына кэллэҕинэ этээриҥ. 9. Билиҥҥи туругунан былаан туолла. 10. Аҕата кинини мэлдьи бэйэтин кытта илдьэ сылдьан уһанарга үөрэтэрэ.

 

IV түһүмэх. САХАЛЫЫ ЭТИИ ТУТУЛУН УЛАРЫТЫЫ

18 §. Этии тутаах чилиэнэ. Туһаан, кэпсиирэ миэстэтэ

 

18.1. Туһаан миэстэтэ

 

Туһаан (подлежащее) – Ким? Туох? Диэн ыйытыыга хоруйдуур этии тутаах чилиэнэ. Этиигэ туох туһунан кэпсэнэрэ туһааҥҥа көстөр. Туһаан араас саҥа чааһынан бэриллиэн сөп. Саха төрүт тылыгар туһаан этии иннигэр сылдьар. Сүрүн истиилгэ туһаан миэстэтин уларытар табыллыбат.

Уус-уран истиилгэ эбэтэр публицистикаҕа атын санааны чорботон этэргэ эбэтэр иэйии дэгэтин биэрэргэ туһаан кэннин диэки сыҕарыйыан сөп.

 

111 №. Этии туһаанын булуҥ. Миэстэтин уларытан көрүҥ. Этии ис хоһооно уларыйда дуо?

 

I. 1. Баттах «олорор» кэмэ барыллаан биэс сыл буолар дииллэр эбит чинчийээччилэр. 2. Кэт-Мардсен аатынан интернат дьиэҕэ олорооччуларга концертаах, лекциялаах, бэлэхтээх сырыылары дьахтар Сэбиэтэ утумун быспакка тэрийэр. 3. Дьэ маннык үлэлээн-хамсаан эрэллэр Үөһээ Бүлүү улууһун ыччата. 4. Төрөппүттэринэн оҕо киэн туттуохтаах сиэн санаалаахпыт кэргэним биһикки. 5. Куоракка хортуоппуй атыылыы, тугу эмэ атыылаһа улахан дьон колхозтан ат уларсан киирэллэрэ. 6. «Үбүлээһин боппуруоһун быһаарыахха», - диэн быһаарда государство баһылыга.

II. 1. Испэктээкилгэ оонньууллар Е.Степанов, К.Михайлов, И.Луковцев о.д.а. 2. Эһигини күүтэллэр: саха эстарадатын сулустара, шоу-балет, кафе-бар, уоттаах-күөстээх дискотека. 3. «М.А.Черосов – саха тылын анаан чинчийбит учуонай», - диэн суруйар автор. 4. Бу кэмтэн ыла саҕаламмыта Дьөһөгөй оҕотун кытары олоҕун быстыспат сибээһэ. 5. Бүлүүтээҕи аномалия туһунан олохтоох дьон быдан былыргыттан билэллэр. 6. Саамай күлүүлээҕэ, бэйэбит эмиэ эп-эдэр оҕолор алгыс тылын этэ-этэ дьоннору ыал оҥортуурбут.

 

112 №. Туһааны булуҥ. Этии кэннигэр барбыт төрүөтүн быһаарыҥ. Маннык этиигэ тыл бэрээдэгин уларытар сөп дуо?

 

1. Күөрэйдэ күүппүт күммүт, кэллэ кэтэспит кэммит (ТС). 2. Саҥарар / Дьокуускай. Эфиргэ / «Саха сирэ» информационнай таһаарыы. 3. Биэриини аахта диктор Гаврил Неустроев. 4. Халдеев балаһыанньатын билэр эрээрилэр, оҕолор тоҕо тугу да саҥарбатылар? 5. Дьон кинини өһүргэнэрин үрдүнэн, тоҕо Тойон Боппуок диэн ааттаабыттарын мин өйдөөбөппүн. (Д ДьС). 6. Ити Мотуо кыыс, Матрена Семеновна, миэхэ көстө түһэн ааспыта 20 төгүрүк сылын быйыл туолла. Умнубаппын ээ ону мин. Оттон эн өйгөр бүгүн-сарсын умнуллубат гына кэпсээтим дуо мин? (АА М).

 

18.2. Кэпсиирэ миэстэтэ

 

Саха төрүт тылын үгэһинэн кэпсиирэ этии кэннигэр турар. Иэйии дэгэтин чорботон бэлиэтииргэ этии иннигэр кэлэр. Билигин сүрүн истиилгэ кэпсиирэни этии ортотугар туттан, саха тылын синтаксическай нуорматын кэһэр түбэлтэ элбэх.

 

113 №. Этиигэ кэпсиирэ миэстэтин уларытан ааҕыҥ. Туох уларыйбытын быһаарыҥ.

 

I. 1. Баҕарабыт эйиэхэ саха алмааһыныы кытаанах доруобуйаны, үлэҕэр үгүс ситиһиини. 2. Бу туһунан биһиэхэ бастаан бэйэтин санаатын үллэстиэҕэ саха бухатыыра Николай Дьяконов. 3. Күндү ааҕааччылар, бэйэҕит да ааҕан итэҕэйдэххит Надежда Николаевна хайдахтаах курдук айар куттаах дьоннооҕун. 4. Ити элеменнэри ырытар буоллахха манныктар… 5. Онно санаммытым, биитэр быраас, биитэр бэтэринээр буолуом диэн.

II. 1. Балаһаны бэлэмнээтэ Натали. 2. Эһиги иһиттигит Баһылай Харысхан «Сүтэрсибит сүрэхтэр» диэн кэпсээниттэн быһа тардыыны. 3. Эһиэхэ анаан ыллыахтара: Варя Максимова. Лэгэнтэй, Ый Кыыһа, Сиэйэ Уола, «Кофе» дуэт. 4. Ылан көрүөҕүҥ, Арктика кытылын олохтоохторун. 5. Таптыыбын көҕөрөр халлааннаах төрөөбүт ийэ сир дойдубун.

 

114 №. Биир уустаах чилиэннээх этиигэ тыл бэрээдэгин көннөрөн ааҕыҥ.

 

1. Москваҕа олорон наар Саха сирин туһунан суруйбутум, оттон Саха сиригэр сылдьан наар Москваны. 2. Сибиинньэбит уопсай ахсаана 120, онтон оҕо биэрээччитэ 65. 3. Баһаарга 17 киһи былдьанна, ол иһигэр 1 оҕо. 4. Биһиги оскуолабытын быйыл 5 оҕо мэтээллээх бүтэрдэ, онтон иккитэ кыһыл көмүс. 5. Россияҕа 30 тыһ. эбэҥки олорор, онтон 8 тыһыынчата Саха сиригэр. 6. Буруоттан быыһыыр икки бөлөх театр иһигэр күүстээх бэрэбиэркэ ыыппыт, өссө миэстэтигэр штаб тэриллибит уонна 4 бойобуой учаастак. 7. Пенсионердар уу харчынан ылыахтара, онтон атыттар табаар чиэгинэн.

 

115 №. Аат кэпсиирэлээх этиини туохтуур кэпсиирэнэн уларытын суруйуҥ. Холобур: Эр киһи дьоло - үчүгэй кэргэни булан ылыы. - Үчүгэй кэргэннээх эр киһи дьоллоох.

1. Сүрүн сорукпут – халаан содулун туоратыы. 2. Кини үтүөтэ – олохтоох дьону промышленноска тардыы. 3. Сөбүлүүр дьарыга – туоһунан араас симэҕи, иһити оҥоруу. 4. Бүгүҥҥү Россияҕа иитии боппуруоһугар лидер хаачыстыбатын иҥэрии – сүрүн боппуруос. 5. өссө биир эбээһинэспит – ВИЧ. СПИД, наркомания ахсаанын намтатыы. 6. Парламент соруга – республика государственнай куурсун сокуонунан хааччыйыы. 7. Сөпкө аһааһын уонна иҥэмтиэлээх ас – доруобай олох төрдө.

 

116 №. Ыйытар этиини сөпкө аттарыҥ. Төрүт сахалыы ыйытыы туох уратылааҕын быһаарыҥ. Холобур: Табахтыырыҥ төрүөтэ туохха сытарый? (дьыала) – Табахтыырыҥ туох төрүөттээҕий? (сүрүн истиил) – Тоҕо табахтыыгын? (кэпсэтии тыла).

 

1. Тустууга сөбүлээн туттар ньымаларыҥ туохтарый? 2. Дьокуускай урукку уонна саҥа генеральнай былаана уратылаһара тугуй? 3. Эн дьиэ кэргэҥҥэр хас киһи киирэрий? 4. Ордук тахсыылаахтык үлэлиир кэмиҥ ханныгый? 5. Үтүө холобур оҥостор ырыаһыттарыҥ кимнээхтэрий? 6. Үлэҕит-хамнаскыт сүрүн сыала туохха сытарый? 7. Механизациялааһын туруга ол кэмҥэ хайдах этэй?

 

117 №. Нууччалыы тутуллаах этиини сахатытан суруйуҥ.

 

1. Балык эмиэ таптыыр астарым ахсааннарыгар киирэрэ. 2. Утахтартан мин дьоҥҥо кымыһы сүбэлиэм этэ. 3. 4. Ынах сүөһү үөһээ сыҥааҕар илин тиистэрэ суохтар, онон аһылыгын тылынан сөрөөн ылар. 5. Сахалар аһыыр астарыгар көтөрдөөһүн биллэр-көстөр суолтаны ылбат. 6. Оскуоланы бүтэрэн, фермаҕа тахсыаҥ иннинэ сүөһүгэ сыһыаныҥ хайдах этэй? 7. Билигин кини ыал буолан, бэйэтин атын дьарыкка боруобалана сылдьар. 8. Бэйэҕин дьоллоох киһинэн ааҕынаҕын дуо?

 

 

19 §. Этии ойоҕос чилиэнэ. Быһаарыы, толоруу, сиһилии миэстэтэ

 

19.1. Быһаарыы миэстэтэ

 

118 №. Ахсаан аат быһаарыылаах этиини ис хоһоонунан сирдэтэн, көннөрүҥ. Холобур: I куораттааҕы оҕо спартакиадата сабылынна. – Куораттааҕы оҕо I спартакиадата сабылынна.

 

1. Манна 30 ырыа куттаах, артыыс дьоҕурдаах оҕо түмсүбүт. 2. Сайын 7 үлэ уонна сынньалаҥ лааҕыра үлэлиэҕэ. 3. Автор ыйынньыгар барыта 291 Саха сирин көтөрдөрүн көрүҥүн киллэрбит. 4. Маны 85 саастаах Боробул олохтооҕо Ньукулай кэпсээбитэ. 5. Дьокуускайга буолбут I, II норуоттар икки ардыларынааҕы «Саха-Азия оҕолоро» оонньууларга чэпчэки атлетикаҕа судьуйалаабыта. 6. Быйыл сайын Хаҥалас улууһун Төхтүрүгэр I эдэр ыччат фестивала – «Ил Хомус» үрдүк таһымнаахтык тэриллэн ыытылынна. 7. Кэбээйи улууһугар «Х Сметанинскай ааҕыылар» буолан аастылар.

 

119 №. Икки быһаарыы турар миэстэтин толкуйдаан этиини чочуйуҥ. Холобур: Кыракый мурун (хайдах мурун?) платогун ылла. – Мурун кыракый платогун (хайдах платок?) ылла.

 

1. Минньигэс убаһа этин атыыластылар. 2. Айанныыр ыйдааҕы билиэт сыаната ыараата. 3. Ыксаллаах улахан балаһыанньа суох. 4. Оҕо баҕаран ылсыстаҕына, сүрдээх дириҥ, хорутуулаах өй-сүрэх үлэтин толорор. 5. Саха биллэр кыраайы үөрэтээччитэ И.Д.Новгородов ахтарынан… 6. Хаһыат нэдиэлэҕэ биир күннээҕи нүөмэригэр анал дьахталлар комитеттарын хамсааһыннарын сырдатар балаһалааҕа буоллар… 7. Манна нуучча уонна атын норуоттар остуоруйалара, биллиилээх Россия суруйааччыларын айымньылара киирдилэр.

 

120 №. Этиигэ хас быһаарыы баарын ааҕыҥ. Хоһулаһар ис хоһоонноох тылы эбэтэр тыл ситимин көҕүрэтэн, этиини арааран сааһылааҥ.

 

Холобур: Бу быыстапканан поэт И.Гоголев төрөөбүтэ 75 сылыгар анаммыт тохсунньу ый устата ыытыллыахтаах республика таһымнаах үбүлүөйдээх тэрээһиннэр саҕаланнылар. – Тэҥн.: 1. Бу быыстапканан поэт И.Гоголев төрөөбүтэ 75 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх тэрээһин саҕаланна. 2. Республика таһымнаах оннук үлэ тохсунньу ый устата барыаҕа.

 

1. Аламай үрүҥ күнэ өлбөөрбүккэ дылы буолбута. 2. Соторутааҕыта Россия олимпийскай кэмитиэтэ XXI кыһыҥҥы оонньууларга, Ванкувер куоракка олунньу 12-28 күннэригэр ыытыллыахтаах тыҥааһыннаах күрэхтэргэ кыттар хамаанда састаабын испииһэгин дьоҥҥо-сэргэҕэ иһитиннэрдилэр. 3. Бары күүстээх ыарыыны ис сүрэҕиттэн эрдээхтик тулуйбута. 4. Бу айымньыны олус да тартаран утаппыттыы биир тыынынан аахпытым буолбаат! 5. Аҥардас туран хаалбыт дьахтары, эрэ да, аймаҕа да суох киһини мэлдьи хара, ыарахан үлэҕэ үрэх баһыттан үрэх баһыгар колхоз аныыра. 6. Депутаттар бастакынан, Президент этии киллэриитинэн, 6 миниистири анааһыҥҥа сөбүлэҥи биэрии боппуруоһун көрдүлэр. 7. Улуустартан аҕалыллыбыт ынах, сибиинньэ этиттэн үрдүк хаачыстыбалаах, олус минньигэс ыыһаммыт, буһарыллыбыт халбаһы, эт бородууксуйатын «Саха астан» атыылас. 8. Сайылык күннээҕи олоҕун көрдөрөр харах уулаах былаастаах көрүдьүөс киинэҕэ биһиги бэйэбитин көрөбүт.

 

19.2. Толоруу миэстэтэ

 

121 №. Этиигэ кэпсиирэни уонна толорууну булан, көннөрөн ааҕыҥ.

 

I. 1. Оҕо үлэтин олоҥхону үөрэтиигэ, ырытыыга хайдах туһаныахха сөбүй? 2. Мин сааспар тииҥи бултаабатах киһибин. 3. Кылаабынай быраас киэн туттан туран, балыыһатын кэритэн көрдөрдө. 4. Онон «соҕотох киһи театра» диэн олоҥхону ааттыыллара оруннаах. 5. Кыаммат араҥа суотугар электроэнергияны туһанартан кыбыстыбаттар дуо? 6. Билигин бу аппараатынан номнуо тохсунньу 13 күнүттэн үлэлээн эрэллэр.

II. 1. Билиҥҥэ диэри бар дьонугар олоҕун опытын триэрдэ сылдьар. 2. Конференция дьон кутугар-сүрүгэр Пушкин хоһооннорун тириэрдэргэ анаммыт. 3. Бу сыыпаралартан ким ордук уубутун киртиппитэ көстөр. 4. Ыксал буолла, киһим миигин сэмэлээтэ, инники иһэр киһи бүтэһик баран иһэр киһини көрө иһиэхтээх диэн. 5. Дьиэ тэрилиттэн үксүн: прихожайы, куукуна миэбэлин, араас долбуурдары Владислав олус тупсаҕай гына бэйэтэ мастан оҥорбут.

 

122 №. Толорууну булуҥ. Турар бэрээдэгин уларыттахха, этии истиилэ уларыйар дуо?

 

1. Таптаа бу сир оҕото, таптаа күнү, халлааны… (ИГ). 2. СаІа дьылбыт саҕаланна биґиэхэ к°үн тахсыытынан, істііхтіргі им с°үт°°үүт°үнэн, биґиги халлааммытыттан былыт кіґ°°үүт°үнэн, кинилэр халлааннарын хараІа б°үр°үй°°үүт°үнэн. (ТС). 3. Атын оҕолор ханнык эрэ идэҕэ сыһыаннаахтар, холобур, Соломонов математикаҕа, Мандаарап литератураҕа, Халдеев техникаҕа, Инга омук тылыгар, Маахыс физкультураҕа. Оттон мин? (Д ДьС). 4. Бу остуоруйаларга: туохтан бөҕө быһыы – доҕордоһуу буолар. <…> Уонна туох чугутуой доҕордоһуу дьулуурун! Уонна туох тохтотуой, таптал күүһүн! Уонна тугу кыайбат, тугу айбат буолуой дьиҥнээхтик баҕарыы! (АА СК).

 

19.3. Сиһилии миэстэтэ

 

123 №. Кэм сиһилиитин кэпсиирэ иннигэр көһөрүҥ. Хайата ордук сөбүн чуолкайдааҥ. Холобур: Сахалар хойут эт-хаан өттүнэн сайдаллар. – Сахалар эт-хаан өттүнэн хойут сайдаллар.

 

1. Киһиэхэ тута бэриллэр информация хаһан баҕарар дьайыыта ордук күүстээх. 2. Хаһан даҕаны ата иччитин соҕотохтуу хаалларбат. 3. Эргэ кулуупка ыллыыр буоллахпына, бастаан хайаан да испэр көрдөһөр идэлээхпин. 4. Дьон тута ыалдьыттар кэлбиттэрин билэ охсон кулуупка муһуннулар. 5. Улаатан баран, аҕабыттан ол аймаҕым туһунан ыйыталаспакка хаалбыппын хомойобун. 6. өтөрүнэн, баҕар, куораппын көрүө суоҕум эбитэ буолуо.

 

124 №. Буолуу сиһилиитин кэпсиирэ аттыгар көһөрөн этиини ааҕыҥ.

 

1. Кыайан үрдүк үөрэххэ үөрэммэтэхпин кэмсинэбин. 2. Ол эрээри син биир олох салҕанан бара турдаҕа. 3. Поэт сатабыллаахтык айылҕаны тыннааҕымсытыы ньыматынан киһи сырдык иэйиитин арыйарга дьулуһар. 4. Балаһыанньаны журналистарга сиһилии правовой управление салайааччыта билиһиннэрдэ. 5. Былырыын олус ардах түһýн, үүнээйибит санаабыт курдук элбэхтик тахсыбатаҕа. 6. Тиһигин быспакка дьон-сэргэ болҕомтотун тардар ыстатыйалары бэчээттииллэр. 7. Түөрт ый үлэлээн баран, үргүччү дириэктэринэн хаалбытым.

 

125 №. Этиигэ икки буолуу сиһилиитэ турар миэстэтин толкуйдааҥ.

 

1. Туохтан санаата түспүтүн тоҕо-хоро ытыы-ытыы кэпсээбитэ. 2. Уурааҕы бигэргэтии түргэнник биир санаанан кыаллыбата. 3. Кини Тулуна олохтоохторун олус бэргэнник тылынан ойуулаан кэпсиирэ. 4. Сиргэ түннүгэр тиийэ тимирэн эрэр дьиэ этэ. 5. Айымньылар оҕолор саастарыгар сөп түбэһиннэрэн, 3, 4, 5 саастаахтарга араарыллан хомулуннулар. 6. Эһиги төһө кыалларынан өйгүтүгэр олоҥхо сирин-дойдутун ойуулаан, оҥорон көрөргө кыһаныҥ.

 

126 №. Этиини болҕойон ааҕыҥ. Сиһилии турар сирин уларытан. Сааһылаан ааҕыҥ. Холобур: Ордук хайа тиэмэлэргэ сөбүлээн суруйаҕын? – Хайа тиэмэҕэ ордук сөбүлээн суруйаҕын?

 

1. Суһаллык үөскээбит балаһыанньаны быһаарыахха наада. 2. Биһиги санаабытыгар итинник иэһи-күүһү төлөөһүн үчүгэйэ суох көстүү. 3. Коллегам аҥардас оҕолонор дьиэҕэ 1969 сылтан үлэлээбит. 4. Быйыл тэриллибитэ 80 сылын бэлиэтиир Ойуунускай аатынан саха академическай драмтеатра фестивальга кыттарга бэлэм. 5. Чахчы куорат историятыгар хаалан хаалар хамсааһын олоххо киирдэ. 6. Художниктар үлэлэрин ордук олоҥхону ырытыыга киэҥник туһаныахха сөп. 7. Ордук кини мэтириэтигэр тырымнас харахтара киһини тардаллар.

 

19.4. Тема-рема

 

127 №. Этии инники турар тылынан сирдэтэн туох туһунан чорботон этиллэрин толкуйдааҥ. Этии бэрээдэгин уларыттахха, туох туһунан этиллэр уларыйар дуо? Бэрэбиэркэлээҥ.

Болҕойуҥ! Этиигэ 2-3 ойоҕос чилиэн баар буоллаҕына, тыл бэрээдэгиттэн көрөн, ис хоһооно (тема-рема) уларыйар.

Холобур: Куоракка аҕабын кытта барсыахпын наһаа баҕарабын. – Аҕабын кытта куоракка барсыахпын наһаа баҕарабын.

 

1. Соторутааҕыта Саха сиригэр мамонт өлүгэ көһүннэ. 2. Эдэр ыал Тылгыныга 1998 с. көһөн кэлэллэр. 3. Барыта хас оҕо Саха сириттэн Чечняҕа сулууспалаата. 4. Суолу тутар республикатааҕы дирекция отчуота буолла. 5. «Олорор дьиэ» программанан эдэр ыал дьиэ ыллылар. 6. «Северный Вилюй» диэн волейбол күрэҕэ 10 сыл устата ыытыллар. 7. Сэттэ сааһыгар дьоно өлбүтэ.

1. Биһиги кинини кытта кэпсэтиибитин бүгүн билиһиннэрэбит. 2. Кэпсээнин Мария Егоровна саҕалаабыта. 3. Пробиркаҕа оҕону буоһатыы туһунан суруйбуттар. 4. 1980 с. биһиги республикабытыгар аан бастаан I Бүтүн Союзтааҕы варган сүдү суолталаах конференцията буолан ааста. 5. Билигин киһиэхэ биир сүрүн уорганынан бүөр буолар. 6. Тыа хаһаайыстыбатын уонна республика Госкомспордун учредительнай дуогабардарынан 2003 сыл алтынньытыттан «Урожай» түмсүү күүрээннээхтик үлэлиир.

 

19.5. Этиигэ ыйытар тыл миэстэтэ

 

128 №. Ыйытар тыл этии ханнык чилиэнигэр сыстарын толкуйдааҥ. Этиигэ тыл бэрээдэгин көннөрүҥ.

 

1. Тоҕо Ньургун Боотур хотуулаах таҕыста? 2. Тоҕо биһиги норуот тиэрминнэрин кыайан туһаммаппытый? 3. Тоҕо бу боппуруоһу ким да көтөхпөтүй? 4. Ийэм тоҕо мин атын киһи малын тыыппыпппын ыйыталаһа сатаата. 5. Хаһыакка тоҕо Сырдык ыстатыйата тахсыбат буолла? 6. Хаста байыаннай чаастарга бара сырыттыҥ? 7. Оҕунуох тоҕо аалсыы коэффициенын үрдэтэрий? 8. Бииргэ төрөөбүт хаскытый?

 

129 №. Саха народнай поэта Бүөтүр Тобуруокап «Тоҕо?» диэн хоһоонун ааҕыҥ. Ыйытар тыл этии иннигэр туттуллар төрүөтүн быһаарыҥ. Маннык түбэлтэҕэ ыйытар тыл миэстэтин уларытар сөп дуо?

 

ТОҔО?

 

Тоҕо күммүт тыгарый?

- Сирбит сылаас буоллун диэн.

Тоҕо сирбит сылыйар?

- Бурдук бөҕө үүннүн диэн.

Тоҕо бурдук үүнэрий?

- Килиэп, буулка буолуум диэн.

Тоҕо буулка буоларый?

- Оҕом аһаан тоттун диэн.

Тоҕо тото сатыыбыный?

- Күүстээх-уохтаах буолуум диэн.

Тоҕо күүстээх буолабыный?

- Тракторы ыытыым диэн,

Самолекка көтүүм диэн,

Муораларга устуум диэн,

Киһи бэрдэ буолуум диэн.

 

20 §. Сурук бэлиэтин туттуу

 

Петрова Т.И. бэлиэтииринэн, сахалыы этии тутула айгыраабытын, кэпсиирэ миэстэтэ уларыйбытын кытта тэбис-тэҥҥэ этиигэ сурук бэлиэтэ эмиэ улаханнык бутулунна. Хайа да нууччалыы-сахалыы быраабылаҕа суох запятой, кавычка, икки точка, тире, ыйытыы, күүһүрдүү бэлиэтэ олус элбээтэ. Ол оннугар ханна наада сиригэр турбатах буолар [СТөК, 1993. – С. 41].

 

130 №. Сыыһа сиргэ турбут запятойу булуҥ. Сурук бэлиэтин быраабылатын хатылааҥ.

 

1. Онон, Толя олох кыра сааһыттан эһэтин кытта сылдьар. 2. Ол курдук, конференция үлэтин программатын кытта билистибит регламены бигэргэттибит. 3. Бастакы күн, сүбэ мунньах быһыытынан саҕаланна. 4. Дьокуускай былыргы стилин тилиннэрэр кэм кэллэ, оччоҕо эрэ, омук туристара сылдьыахтара. 5. Икки аҥар чаастаах концерт устата, араас ырыалары, үҥкүүлэри көрдүбүт. 6. Саргы дьиэтигэр киирээт, аан таһыгар турар олоппоско, сыгынньахтаммакка эрэ олоро түстэ.

 

131 №. Икки туочука хаһан, ханна туруохтааҕын толкуйдааҥ.

 

1. Далаана: «Нарыйа» диэн ырыатын норуот таптаан истэр. 2. Түмүкпэр баҕарыам этэ: ким да, хаһан да хантан хааннааҕын, кимтэн кииннээҕин умнубата буоллар! 3. Баҕар итинтэн да буолуон сөп: авторитеттары үөскэтэбит. 4. Иккиһинэн: политика диэн бу интэриэһи туруорсуу буолар. 5. Мантан мин саныыбын: айылҕа тыынар тыыннааҕы барытын үөрдээри, дьоллоору, ырыаны, музыканы айбыт эбит буолбат дуо! – диэн. 6. Айталина Софронеева: «Баҕардахха барыта сатанар, кыаллар эбит». 7. «Саха тылын истилиистикэтэ: туруга, кэскилэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы научнай кэмпириэнсийэ.

 

132 №. Тире сыыһа турбут сирин көннөрүҥ.

 

1. Тыа хаһаайыстыбата – анал идэлээх, дьарыктаах дьон үлэлиир эйгэтэ буолуохтаах. 2. Бастакы миэстэҕэ – «Кылыһах» бөлөх, Тыараһа, Таатта. 3. Кальций – тиис, уҥуох, баттах, тыҥырах кытаанах, доруобай буоларыгар олус туһалаах. 4. Саха норуота баарын тухары – саха тыла туругуруо! 5. Чөл олох – ыраас санаа, чэгиэн турук. 6. Тэрилтэ Дыгын оонньууларын кыайыылааҕар – иккис миэстэни ылбыт бөҕөскө Николай Дьяконовка LOGOSOL – мини-пилораманы бэлэх оҥордо! 7. Мээнэҕэ эппэт буоллахтара, идэҕин сөпкө таллаххына – олоххун оннук олоруоҥ диэн. 8. Оскуоланы бүтэрэн баран «оскуола – производство - үрдүк үөрэх» хамсааһыны батыһан, кылааһынан бары «Аартык» фермаҕа ыанньыксытынан үлэлии тахсыбыппыт. 

 

133 №. Суруйааччы тирены туох сыаллаах туттарын быһаарыҥ. Туох быраабылаҕа олоҕурарын толкуйдааҥ.

Болҕойуҥ! Уус-уран айымньыга сурук бэлиэтэ ханнык да быраабылаҕа олоҕурбакка эрэ турбут буоллаҕына, иэйии дэгэтин биэрэргэ ааптар бэйэтэ туттубут (авторский знак препинания) буолуон сөп. Ол эрэн маннык сурук бэлиэтэ хайа түбэһиэх сиргэ буолбакка, ханнык эмэ стилистическэй фигураны оҥорорго туттуллар.

 

I. Оҕонньор наар былыргыны кэпсиир. Кэпсиир – баай батталын. Кэпсиир – хайдах отутун туолуор диэри сирэ суох сылдьыбытын. Кэпсиир – хайдах соҕотох ынахтааҕа ойбоҥҥо түһэн өлбүтүн. Кэпсиир – хамначчыт сылдьан хайдах эрэйдэммитин, сору-муҥу көрбүтүн. (Суорун Омолоон «Чүөчээски» кэпсээниттэн).

II. Плисада - үчүгэй дьахтар. Ол эрээри иша кинини бу иккис күнүн көрөр, урут хадйах олорбутун, туох майгылааҕын, хайдах санаалааҕын ситэ билбэт. Мантан барыа – умнуо. Гаграҕа билсибитэ дии - үчүгэйкээн Полинаны. Билигин умнан эрэр кинини. Ол эрээри Плисада – атын. (Н.Габышев «Миша уонна Плисада» кэпсээниттэн).

III. Сергей Львович уһулуччу кэрэ дьүһүнүн, олус көнө уҥуоҕун тас өттүнэн да омнуолара үгүстэр.

Ол үрдүгэр:

Күндү шевиот көстүүмнээх. Модельнай араҕас түүппүлэлээх. Кремовай сорочкалаах.

Ону таһынан:

Тарааҕын сотон-сотон баран, үрэн-үрэн тараанар. Тараанаат, үрэн-үрэн баран, сотон уурунар. «Шипр» одеколонунан ыһынар. Солко былаатынан соттунар.