Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ 3 страница

 

1. Сколько Вам лет? – Двадцать. 2. Оставайтесь вместе с нами на канале НВК «Саха». 3. Мы сами придумываем всякие проблемы. 4. Наденьте шапку, на улице холодно. 5. Мама дома? 6. Позвольте пригласить Вас на танец. 7. Уважаемые коллеги, разрешите начать конференцию. 8. С наилучшими пожеланиями Ваша дочь Катерина. 9. Опытные специалисты помогут Вам и Вашей семье лучше обустроиться в новой квартире. 10. Возьмите сдачу. 11. Можно к Вам зайти? 12. Дорогие студенты, поздравляем Вас с Днем Святого Валентина.

 

27 №. Ааҕыҥ. Тардыы ситим хас чилиэннээҕин быһаарыҥ. Сахалыы тылбаастаан көрүҥ.

 

1. Министерство Здравоохранения Республики Саха (Якутия). 2. Зам. декана по учебной работе факультета иностранных языков Якутского государственного университета. 3. Государственный театр оперы и балета Республики Саха (Якутия). 4. Лауреат международного фестиваля Союза журналистов. 5. Трехкратный олимпийский чемпион по вольной борьбе. 6. Министерство сельского хозяйства Республики Саха (Якутия). 7. Всероссийская научно-практическая конференция школьников «Шаг в будущее». 8. Совет по языковой политике при Президенте Республики Саха (Якутия).

 

28 №. Тэрилтэ аатын саха тылын литературнай нуорматынан кылгатан, уларытан көрүҥ. Ханнык вариана ордугун толкуйдааҥ.

Болҕойуҥ! Сорох тэрилтэ аатын туруору тылбааһыгар наада буолбат тыл эбэтэр сыыһа халыып киирэр.

 

1. Саха өрөспүүбүлүкэтин номуукатын уонна идэ биэрэр үөрэҕин министиэристибэтэ. 2. Саха өрөспүүбүлүкэтин ыччат дьыалаларыгар, туризмҥа, физкультураҕа уонна спортка министерство. 3. Саха өрөспүүбүлүкэтин Правительствотын иһинэн ГТАС Дьаһалтатын Дьокуускай куоратын салаатынан бэриллибит кэргэннии буолууга туоһу сурук. 4. Сунтаар улууһун Тойбохой нэһилиэгин «Кыталык» культура Дьиэтэ. 5. Саха судаарыстыбаннай үнүбүрсүтүөтүн математикаҕа уонна информатикаҕа институтун «прикладной математика» салаатын 4-с кууруһун устудьуона. 6. Саха өрөспүүбүлүкэтин нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун туоратыыга Государственнай Комитета.

 

29 №. Ааҕыҥ. Тардыы ситим чилиэнигэр ахсаан халыыбын сөпкө туттуҥ.

Болҕойуҥ! Саха тылыгар ахсааҥҥа сөпсөһүү нуучча тылыттан атыннаах. Тардыы ситимҥэ элбэх ахсаан кэнниттэн ис хоһоонуттан көрөн тыл биир ахсааҥҥа туруон сөп.

 

I. Элбэх биирдээҕэ – элбэх элбэхтээҕэ: 1. Саха поэттарын кинигэтин атыылсата (1 кинигэ). – Саха поэттарын кинигэлэрин аатыласта (элбэх кинигэ). 2. (Оҕо, хаартыска) көрдөр эрэ. 3. Сүбэ мунньах (кыттыылаахтар, ыҥырыы) тахсыбыт. 4. Ыстатыйаҕа (саллааттар, ийэ, сурук) туһунан кэпсэнэр. 5. Кэнники кэмҥэ наука (термин, тылдьыт) таҕыста. 6. Саха өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх (артыыс, кэнсиэр) буолла.

II. Хомуур суолталаах аат тыл: 1. Спорт национальнай көрүҥнэрэ сайдалларыгар суолталаах. 2. Бу аппарат киһи ис (уорган, ыарыы) быһаарар. 3. Аҕыс (оҕо, атах) туруорбута. 4. Омук тылын билии (оҕо, инники) буоларын умнумуохха. 5. Саха сирин (өрүс, уу) буорту буолла. 6. Туундара араас (сибэкки, өҥ) дьэрэкээн солко былааты тэлгэппит курдук.

III. Биир уустаах чилиэн кэнниттэн: 1. Биһиги оҕолорбут боронсуус, ньиэмэс уонна кытай тылын үөрэтэллэр. 2. Быйыл оскуоланы кыһыл уонна үрүҥ көмүс (мэтээл) бүтэрбит оҕо элбэх. 3. Тутуу уонна капитальнай өрөмүөн (ороскуот) саптыбыт. 4. Горнай уонна Кэбээйи (улуус) улахан уот турбут. 5. «Лена» уонна «Синема» (кинотеатр, билиэт, сыана) тус-туспа. 6. Эдэр поэт айымньыларыгар ийэ дойду, айылҕа, таптал (тема) сырдатыллар.

 

30 №. Ааҕыҥ. Тардыы ситим кыта кэпсиирэ ахсаанын сөпкө туттуҥ.

Болҕойуҥ! 3-4 чилиэннээх тардыы истим туһааны кытта кэпсиирэ биир ахсааҥҥа туттуллар.

 

1. Бу киинэҕэ Россия норуоттарын (дьылҕата – дьылҕалара) (ойууланар – ойууланаллар). 2. Түүр норуоттарын (култуурата – култууралара) олус (майгынныыр – майгыннаһар). 3. Тыа учууталларын (хамнаһын – хамнастарын) (коэффициена – коэффициеннара) (үрдүк - үрдүктэр). 4. Интернет ситимин форумугар барыта 116 кыттааччы (ыалдьыттаата – ыалдьыттаатылар). 5. Киһи үс кута олоҕор (суолталаах – суолаталаахтар). 6. Музейга араас омук хомуһа (баар – бааллар). 7. «Саҥа ырыа» интерактивнай күрэх түмүгүнэн гала концерт билиэттэрэ (атыыланар – атыыланаллар). 8. Биһиги университеппытыгар авиация, уу уонна тимир суол каадырдарын бэлэмниир үөрэхтэр (суохтар – суох).

 

8 §. Элбэх ахсаан халыыбын туттуу

31 №. Элбэх ахсаан сыһыарыыта кэрчик аайы туох дэгэттээх туттулларын быһаарыҥ.

Болҕойуҥ! -лар сыһыарыы элбэх буолары көрдөрөр көнө суолтатын таһынан, дьон бөлөҕүн түмэн, хомуйан бэлиэтииргэ туттуллар. Маннык халыып уус-уран, публицистика, дьыала истиилигэр көстөр.

 

I. Уус-уран айымньыга: 1. Ол курдук, Макаардар, Хабыччалар мунньахтан мунньахха сырыттылар. 2. Молоохтор быыкаайык тыылара тумсуттан иирэҕэ баайыллан турар. 3. Онтон оҕус улам-улам дугунар буолан истэ, Лэглээриннэр харахтара сырдаан истэ. 4. Биһиги нэһилиэкпит үксэ Поповтар. 5. Мин куруутун икки эрээтинэн стройдаабыт дьоннор кэккэлэрин көрөбүн: бииригэр үчүгэй дьон – биһирэбиллээх геройдар: Корчагиннар, Давыдовтар, Нагульновтар, иккиһигэр куһаҕан дьон – омсолоох геройдар: Половецкайдар, Литьевскэйдэр.

II. Публицистикаҕа: 1. Таатталар инникигэ эрэллээхтэр дуо? 2. Мэҥэлэри тохсунньу кынчарыйда. 3. Буруйдаахтары норуот дьүүлүгэр таһаарыахха. 4. Бастыҥнары Россия конкурсугар көрүөхпүт. 5. Тымныы дьиэлээхтэр эрэйдэрэ. 6. Көрбөттөр иэдээннэрэ. 7. Киирбит үп халаан уутуттан эмсэҕэлээбиттэргэ барыаҕа.

III. Дьыала тылыгар: 1. Депутаттар быыбардааччылар холбоһуктара киллэрбит этиилэрин пууннарынан арааран куоластаатылар. 2. Олохтоох табаары оҥорооччулар бородууксуйаларын, табаардарын уонна өҥөлөрүн бэрээдэктээһин туһунан. 3. Хаһаайыстыбаннай уопсастыбалар уонна табаарыстыбалар салайар уорганнарыгар СР бэрэстэбиитэллэрин таларга хандьыдааттары, олор боломуочуйаларын толорор бэрээдэктэрин быһаарыы. 4. Сонуннары киэҥник тарҕатар средстволарга бэриллэллэр. 5. Интэриэстээх министерстволары, ведомстволары уо.д.а. тэрилтэлэри уонна биирдиилээн дьону кытта бииргэ ыытар семинардарын, сүбэ мунньахтарын уо.д.а. мероприятиеларын ыытыы киирэр.

 

32 №. -лар сыһыарыылаах элбэх ахсаан халыыба наука истиилигэр туох суолталааҕын өйдөөн көрүҥ. Сүрүн истиилгэ көһөрүҥ.

Болҕойуҥ! Наука истиилигэр элбэх ахсаан халыыба тыл олоҕор эбиллэн тиэрмин суолталаах туттуллар.

 

Тыл олоҕо+лар: 1. Электричествоны ууга суураллымтыа туустар, солохтор уонна аһыыбалар аһараллар. 2. Сэлээппэлээх тэллэйдэртэн ураты түүнүк тэллэйдэрэ бааллар. 3. Сэбирдэххэ маарынныыр араас өҥнөөх сэбирдэхтиҥи лабыкталар киэҥник тарҕаммыттар.

Тыл олоҕо+лаах+лар: 1. Кириэстии сибэккилээхтэр сэбирдэхтэрэ умнаска уочаратынан олороллор. 2. Көнө кынаттаахтар икки бөлөххө: уһун уонна кылгас бытыктаахтарга арахсаллар. 3. Бүтэй туйахтаахтар кэргэттэригэр ханнык кыыллар киирэллэрин ааттаталаа.

Тыл олоҕо+тыҥы+лар: 1. Бэдэр – куоскатыҥылар этэрээттэрин саамай сиэмэх бэрэстэбиитэлэ. 2. Бурдуктуҥулар астара – туораах. 3. Аан дойдуга ооҕуйдуҥулар 3485 тыһыынча көрүҥнэрэ баар.

Тыл олоҕо+ааччы+лар: 1. 150-200 мөл. сыллааҕыта Саха сиригэр сыыллааччылар былыргы үйэтээҕи сорох көрүҥнэрэ үөскээн сылдьыбыт. 2. Табаҕы боруобалааччылар ол күнтэн саҕалаан «никотиновай зависимоска» киириэхтэрин сөп. 3. Оҕуруот аһынан дьарыктанааччыларга туһалаах сүбэлэр.

 

33 №. Наада сиригэр биир ахсаан халыыбын туттан ааҕыҥ.

Болҕойуҥ! Билиҥҥи саха тылыгар -лар сыһыарыыны истиил суолтата суох, түбэһиэх туттуу үгүс. Ол төрүөтэ нуучча тылын ахсааҥҥа ситимин үтүктүү буолар. Саха тыла нуучча тылыттан элбэх ахсаан халыыбын «оҕорҕоон» туттубат уратылаах. Ол оннугар биир ахсаан халыыбынан элбэҕи көрдөрөр ньыма арааһа элбэх. 

 

Ахсаан аат: 1. 40-тан тахса араас общественнай түмсүүлэр бааллар. 2. Аныгы дьон 2-3-түү үрдүк үөрэхтээхтэр. 3. Ыраах Дьааҥы улууһугар алтынньы 5-10 күннэригэр ыччат нэдиэлэтэ ыытыллар. 4. Сир шарыгар 80 дойдуга 110 национальнай Кииннэр үлэлииллэр. 5. «Алмаасэргиэнбаан» филиаллара 22 улууска үлэлииллэр. 6. Тапталлаах эһэлэрин, 6 кыргыттара, 5 күтүөттэрэ, 14 сиэннэрэ итиитик эҕэрдэлииллэр.

Паараласпыт аат тыл: 1. Үөннэр-көйүүрдэр мусталларын суох оҥорор үлэ саҕаланна. 2. Нэдиэлэни быһа хаайтарбыт дьон киҥнэрэ-наардара алдьанар. 3. Үгүс элбэх сэһэннэрдээх-сэппэннэрдээх киһи. 4. Редакцияҕа күн ахсын суруктар-бичиктэр бөҕө киирэ тураллар.

Предмет биир буолбатаҕын ыйар тыл: 1. Итинэн сибээстээн араас санаалар киирдилэр. 2. Президент Путин телевизорга көрдөххө араас көрсүһүүлэргэ чэйинэн эрэ муҥурданар. 3. Кини элбэх бириэмийэлэр, наҕараадалар хаһаайыннара буолар. 4. Суруйааччылар айымньыларыгар араас үһүйээннэри, остуоруйалары киллэрэллэр. 5. Күн Дьөһөгөй Айыы туһунан араас өрүттээх билиилэри түмэн анал кинигэни таһаардыбыт.

Хомуур өйдөбүл: 1. Муниципальнай автобустар куһаҕаннык сылдьаллар. 2. Саас кустар кэллэхтэринэ сүгүн үөрэммэт этибит. 3. Күһүн буолан от-мас сэбирдэхтэрэ саһарбыт кэмэ этэ. 4. Саха кылаастарын элбэтэр сорук турар. 5. Кинигэлэр дьоннор курдук араастар. 6. Бэйдиэ сылдьар ыттары суох оҥорор туһунан дьаһал ылылынна.

Тиэрмин суолталаах тыл: 1. Кылгас кэм устатыгар сүүрэкэлэс клеткалар төгүрүйэн кэбиһэллэр. 2. Биһиги долгуннарбытыгар Гоша Васильев-Джида «Мин сахабын» диэн ырыатынан ыалдьыттыыр. 3. Синтетическэй витаминнары туһанар наадалаах. 4. Билигин гепатит биллэр-биллибэт вирустара олус элбэхтэр. 5. Проблемаларбытын үксүгэр бэйэбит толкуйдаан таһаарар үгэстээхпит.

Айылҕа көстүүтэ: 1. өр кэмҥэ курааннар турбуттара, аһыҥа буулаабыта, хаһыҥнар эрдэ түспүттэрэ. 2. өлөөн улууһугар улахан ардахтар түһэллэрэ күүтүллэр. 3. Быйыл Россия үрдүнэн улахан тымныылар түстүлэр. 4. Арҕаа улуустарга күүстээх тыаллар түһүөхтэрэ. 5. Саас тоҥоруулар буоланнар, быйыл сир аһа кыайан үүммэтэ. 6. Ыас хара былыттар арҕаа диэкиттэн халыйан таҕыстылар.

Куруук биир ахсааҥҥа турар тыл: 1. Үгүс дьоннор түүллэрин аахайбакка эрэ умнан кэбиһэллэр. 2. Ыччаттарга анаан туох тэрээһиннээххитий? 3. Данил кулгаахтара кытта умайда. Дьахтар кыыспыт иэдэстэрин көрөн ылаат, умса көрдө. 4. Кыахтаргытын толору туһаныҥ.

Биир уустаах чилиэн: 1. Медицинскэй уонна психологическай наукалар доктордарын… 2. Нуучча уонна саха литератураларын тэҥнии тутан үөрэтии. 3. Сахаайа уонна Александр Бурнашёвтар айар киэһэлэрэ буолан ааста. 4. «Кудук» кинигэ кыһата республика үгүс куораттарыгар уонна улуустарыгар кинигэ атыылыыр маҕаһыыннардаах.

 

34 №. Тиэкис тылын-өһүн чочуйуҥ. Элбэх ахсаан сыһыарыытын көҕүрэтиҥ.

 

1. Биһиги учуонайдарбыт алкоголь киһи организмыгар дьайыытын молекулярнай механизмнарын, Хоту сир усулуобуйатыгар арыгыга ылларыы үөскээһинин генетическэй уонна экологическай уратыларын чинчийбиттэрэ 20 тахса сыл буолла. 2. Кинилэр ылбыт түмүктэрин аан дойдуга бүтүннүүтүгэр билиннилэр, эмчиттэр, ол иһигэр наркологтар уонна үгүс дойдулар арыгы оҥорор промышленностарын специалистара үлэлэригэр туһаналлар.

3. Быстахтык ыллахха, киһи организмыгар этиловай испиир бэйэтэ буолбакка, ол киһи организмыгар киирэн атыҥҥа кубулуйар бородуукталара буортулаахтарын быһаарбыттара. 4. Ол иһин ол бородуукталар төһөнөн түргэнник үөскүүллэр уонна төһөнөн бытааннык атын бородуукталарга кубулуйаллар да, соччонон алкоголь киһи организмын сүһүрдэр күүһэ улаатар, арыгыга ылларыы түргэтиир. 5. Оттон алкоголизм диэн киһи арыгыттан тутулуктаныыта буолар. 6. Ити уларыйыылар төһө түргэнник баралларын туһааннаах ферменнэринэн быһаараллар, олор формалара генетическэйдик бэриллэр. 7. Планета хоту өттүн үгүс олохтоохторун үгүстэрин организмыгар испиири түргэнник аһытар, ол оннугар испиир сүһүрдэр бородуукталарын бытааннык атыҥҥа кубулутар ферменнэр формалара элбэх буолар. 8. Ол иһин ити дьон организма алкоголь дьайыытын кыайан тулуйбат. 9. Онон арыгыны элбэхтик истэхтэринэ, соматическай алкогольнай ыарыыга ылларыылара, арыгыһыт буолуулара элбиир.

9. Араас көлүөнэ дьоҥҥо арыгы дьайыытын кыайан тулуйбат геннэрэ тарҕаныыларын тэҥнээн көрүү арыгыһыт төрөппүттэрдээх уонна эбэлээх, эһэлээх ыччаттар, Россия хоту өттүгэр олохтоох норуоттарга барыларыгар, арыгыһыт буолар кутталлара улааппытын көрдөрөр.

10. Итинник иэдээннээх балаһыанньа үөскээбитин көннөрөргө тугу оҥоруохха, общество олоҕун чэбдигирдэргэ ханнык дьаһаллары ылыахха сөбүй? («Чөл олох сиэрэ: тылтан – дьыалаҕа» доктрина. СР Вице Президенин А.К. Акимов «Якутия», «Саха сирэ» хаһыакка интервьютуттан).

 

9 §. Сахалыы түһүк халыыбын уларытыы

 

Аат тыл атын тылга ситимин көрдөрөр халыып түһүк (падеж) диэн ааттанар. Оттон аат тыл түһүгүнэн уларыйыыта түһүктээһин дэнэр. Онон этиинин оҥорорго улахан оруоллаах. Тугу туох соруктаах этэрбититтэн көрөн, тылы туһааннаах түһүккэ туттабыт. Холобур: Алааска бардыбыт. – Алаастан бардыбыт. – Алааһынан бардыбыт. [Саха билиҥҥи тыла. Морполуогуйа. – Дьокуускай, 2009. – С. 64].

Саха тылыгар судургу түһүктээһин уонна тардыылаах түһүктээһин диэн араараллар.

 

Судургу түһүктээһин

 

№	Түһүк	Ыйытыга	Холобур:
1	Төрүт	Ким? Туох?	Кинигэ
2	Араарыы	Кимнэ? Туохта?	Кинигэтэ
3	Сыһыарыы	Кимиэхэ? Туохха?	Кинигэҕэ
4	Туохтуу	Кими? Тугу?	Кинигэни
5	Таһаарыы	Кимтэн? Туохтан?	Кинигэттэн
6	Туттуу	Киминэн? Тугунан?	Кинигэнэн
7	Холбуу	Кимниин? Туохтуун?	Кинигэлиин
8	Тэҥнии	Кимнээҕэр? Туохтааҕар?	Кинигэтээҕэр

 

Тардыылаах түһүктээһин

 

№	Түһүк	Ыйытыга	Холобур:
1	Төрүт	Ким? Туох?	Кинигэм, кинигэҥ, кинигэтэ
2	Араарыы	Кимнэ? Туохта?	Кинигэбинэ, -ҕинэ, -тинэ
3	Сыһыарыы	Кимиэхэ? Туохха?	Кинигэбэр, -ҕэр, -гэтигэр
4	Туохтуу	Кими? Тугу?	Кинигэбин, -ҕин, -тин
5	Таһаарыы	Кимтэн? Туохтан?	Кинигэбиттэн, -ҕиттэн, -титтэн
6	Туттуу	Киминэн? Тугунан?	Кинигэбинэн, -ҕинэн, -тинэн
7	Холбуу	Кимниин? Туохтуун?	Кинигэбиниин, -ҕиниин, -тиниин
8	Тэҥнии	Кимнээҕэр? Туохтааҕар?	Кинигэбинээҕэр, -ҕинээҕэр, -тинээҕэр

 

35 №. Холбуу түһүккэ турар тылы сөптөөх сиригэр кытта дьөһүөлүнэн солбуйан ааҕыҥ. Холобур: Суруйааччылыын түспүт хаартыскам миэхэ күндү. – Суруйааччыны кытта бииргэ түспүт хаартыскам күндү.

 

1. Тарбаахаптыын астыахха. 2. «Киин радиолыын» бииргэ буолуҥ. 3. Болдьоммут чааска кулуупка оҕолуун-дьахтардыын бары кэлбиттэрэ. 4. «Оптик-центрдыын» тулалыыр эйгэни саҥалыы көр. 5. Бу дойду оттуун-мастыын атын эбит. 6. Аныгы кэм Кэрэ Куотунуун сэһэргэһиибитин саҕалыахха. 7. Алаас нуһараҥ салгыныныын, түптэ сытыныын, үүт-сүөгэй аһыныын киһиэхэ өлбөт мэҥэ уутун тэҥэ буолар. 8. Саха дьоно атын омуктардыын иллээх олорор үтүө үгэстээх.

 

36 №. Сыһыарыы түһүккэ турар аат тылы сөптөөх халыыбынан уларытан ааҕыҥ.

 

1. Ийэм Елизавета Константиновна сахалыы таҥаһы тигиигэ норуот маастара. 2. Республикаҕа биллэр ырыаһыт, мелодист Аркадий Алексеев 70 сааһын бэлиэтиир дьоро киэһэтэ буолар. 3. Уокка сиэтиилэргэ отделение тэрийбитэ. 4. Александр Контоев көҥүл тустууга чемпион үрдүк аатын ылла. 5. Баттаҕы креативнай кырыйыыга конкурска кыттааччыларга биллэрии. 6. Билигин ыччакка үөрэнэригэр сөптөөх усулуобуйа тэриллэр. 7. Кириип ыарыытыгар туттуллар эмтэргэ атыы сыанатын эбиини хонтуруолга ыллылар. 8. Биһиэхэ хамнаспыт өссө да кэлэ илик. 

 

37 №. Туттуу түһүккэ турар аат тылы сөптөөх халыыбынан уларытан суруйуҥ.

 

1. Сылгыны научнайдык чинчийиинэн дьарыктанар соҕотох институт баар. 2. Бэйэбин олоххо миэстэбин булбут, дьоллоох киһинэн ааҕынабын. 3. Алёша кыра эрдэҕиттэн дэгиттэр талааннаах оҕонон биллибитэ. 4. Кыргыттар күлүмүрдэс стекляруһунан, стразанан киэргэтиллибит бейсболкалары астына кэтэллэр. 5. Балтым куруһуокка үҥкүүнэн дьарыктанар. 6. Анименан интэриэһиргиир ыччат кулууба тэриллибитэ олус үчүгэй. 7. Аныгы саха дьахтара ханнык да эйгэҕэ үлэлээтэҕинэ, өйүнэн-санаатынан, билиитинэн-көрүүтүнэн, үөрэҕинэн эр дьонтон хаалсыбат.

 

38 №. Сыстыы ситими тардыы ситиминэн уларытыҥ. Холобур: Мастан, туостан оҥоһуктар (Из чего? Изделия из бересты, дерева). – Мас, туос оҥоһуктар.

 

1. Халбаһыттан торт оҥорон дьиэлээхтэргитин күндүлүөххүтүн сөп. 2. Охтон ытыыга дьахталларга Светлана Олещук бастаата. 3. П.Н.Сокольников саха бастакы үөрэхтээх бырааһынан буолар. 4. «Эпсорин» таба пантытыттан оҥоһуллубут саҥа препарат. 5. Ордожникидзе буолуоссатыгар муустан оҥоһуктар оҕо аймах хараҕын саататаллар. 6. Фибраттан тигиллибит чулку кэтэргэ сымнаҕас. 7. «Сардаана» фабрика киис, саһыл тириититтэн тигиллибит бэргэһэлэри атыыга таһаарда.

 

39 №. Тардыы ситими сыстыы ситиминэн уларытыҥ. Холобур: Бааһынай хаһаайыстыбата – Бааһынай хаһаайыстыба.

 

1. Дөлүһүөн утаҕа куртаҕа ыалдьар дьоҥҥо туһалаах. 2. Эдэр специалистарга Правительство аатыттан махтал суругун туттардылар. 3. Биһиги тыа быыһынан омоох суолун устун айаннаан истибит. 4. Наташа уол хараҕар хайдах да хатаммат этэ. 5. Мас тардыһыыта спорт национальнай көрүҥэ буолар. 6. Саха омуга былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит үтүө үгэстээх. 7. Цирконий тааһа алмааһы солбуйар диэн этэллэр. 8. Саха өһүн хоһооно этэринэн.

 

40 №. Скобка иһиттэн сөптөөх диэбит халыыпкытын талан ааҕыҥ. Саха уонна нуучча тылыгар ханнык ыйытыы турарын тэҥнээн көрүҥ.

 

I. 1. Оҕо утуйа сытар (киһиэхэ – киһини) мэһэйдиир. 2. Мин (табаарыспын – табаарыспар) эркин курдук эрэнэбин. 3. Аҕам (маһы – маска) уһанарын сөбүлүүр. 4. Оҕонньор (киискэ – кииһи) бултуур. 5. Кыыс (тапталын – тапталга) бастаан билинэрэ сөп дуо? 6. Кэлбит дьон Президент (этиитинэн – этиитин) астыннылар. 7. 90-с сылларга (ваучеры – ваучерынан – ваучер) эргиниитэ саҕаламмыта.

II. 1. Студеннар кини научнай (үлэлэринэн - үлэлэрин) туһаналлар. 2. Эн (моданы – моданан) интэриэһиргиигин дуо? 3. Кылаас оҕото барыта (хомус – хомуска) тардар. 4. (Маамыктанан – маамыкта) быраҕыыга күрэхтэһии буолар. 5. Ыһыах кэтэһиилээх кэмэ (ат – атынан) сүүрдүү буолар. 6. Биһиэнэ итинтэн (тугунан – туох) уратылааҕый? 7. (Сэллигинэн ыалдьар – сэлликтээх) икки киһи балыыһаҕа киирэн баран эмтэммэтэхтэр.

III. 1. Тыҥаҕын онно (рентгеҥҥэ – ренгенинэн) көрүөхтэрэ. 2. Биһиги (ардахха – ардахтан) дэлби сытыйан кэллибит. 3. Уоллара тас (көрүҥүнэн – көрүҥэ) бөдөҥ-садаҥ киһи эбит. 4. Киһи хайа омук буолара (тылынан – тылыттан) биллэр. 5. Оскуола котельнайа газ (оттукка – оттугунан) үлэлиир. 6. Эдьиийим хаппыыста (сэбирдэҕэр – сэбирдэҕинэн) эти суулаан голубцы оҥорор. 7. Биһиги табабытын (быанан – быаҕа) баайан туруордубут.

 

41 №. Түһүк халыыбын болҕойуҥ. Сахалыы сөптөөх халыыбынан солбуйан устуҥ.

 

1. Үксүлэрэ сыыһа эмтээһинтэн, тымныйыыттан, менингиттэн истибэт буолаахтаабыттара. 2. Зарина оскуолатын кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. 3. Зоя – саха дьахтарыгар толуу-мааны көрүҥнээх, майгылаах үтүөтэ киһи. 4. Биһиги тыабыт сирин дьонун биир сүрүн дьарыгынан булт буолар. 5. Кууһунан атыылыыр маҕаһыыннар сыаналара ырыынактан чэпчэкилэр. 6. Ойуур дьэдьэнин биир уратытынан кини тымныыны тулуйумтуота, ыарыыга бэриммэтэ буолар. 7. Айаал кыра сылдьан хараҕынан улаханнык ыалдьыбыта. 8. Мальта олохтоохторо тас көрүҥнэринэн арабтарга маарынныыллар.

 

10 §. Солбуйар ааты туттуу

Саха тылын үөрэхтээхтэрэ бэлиэтииллэринэн, солбуйар аат тус ис хоһооно суоҕун, солбуйар суолтата киэҥин быһыытынан, саҥарыы түгэнин кытта ситимнээх. Төрдүттэн солбуйар айылгылаах буолан, төһө да аҕыйаҕын иһин, тылга оруола олус улахан. Дьон кэпсэтэрин өйдөһөрүн хаачыйар коммуникативнай функцияны толорор. Суолтата сибилигин саҥарар кэмҥэ эбэтэр кэпсэтэр түбэлтэҕэ туох өйдөбүлү солбуйарыттан тутулуктаах. Онон атын бэйэмньи саҥа чаастара чопчу өйдөбүлү биэрэр «толору» бэлиэ буоллахтарына, солбуйар ааты кэпсэтиигэ эрэ аналлаах «кураанах» бэлиэ, «күлүк» тыл курдук көрүөххэ сөп [65, С. 97].

Солбуйар аат ити уратыта диалокка ордук көстөр: - Хайа, бу мин эмим ханнаный? – Эн кимҥиний? – Макаар диэн этим (СО). Манна мин, эн диэн тус-туһунан солбуйар аат, ким этэриттэн тутулуктанан, биир суолталаммыт. [1] Үһүс киһи кэпсэтиигэ кыттара буоллар, кини диэн эмиэ Макаар диэн анал ааты солбуйуон сөп, холобур: - Ээ, кини дөйүҥү, истибэтэҕэ буолуо… Эбэтэр наһаа уопсай чопчу биллибэт ис хоһоонноох маннык этиини ааҕыҥ: Ол урут хайа дойдуга ким иннигэр, төһө өр барары ким да билбэт (АА).

Солбуйар ааты истиил арааһыгар туттуу уратылаах. Нуучча тылын үөрэхтээхтэрэ аахпыттарынан, сирэй солбуйар аат уус-уран истиилгэ дьыала тылын-өһүн кытта кытта тэҥниир буоллахха, 7 төгүл, оттон үөрэх кинигэтигэр (наука тылыгар) 3,5 төгүл элбэхтик туттуллар.

 

42 №. Сирэй солбуйар ааты булуҥ. Иккис кэрчиккэ сирэй солбуйар аат тоҕо элбэхтэ хатыланарын быһаарыҥ.

Болҕойуҥ! Сирэй солбуйар аат кэпсэтии түгэнин кытта ситимнээх, онон кэпсэтиигэ кыттар дьон аатын солбуйар. 1-кы сирэй саҥарааччыны, 2-с сирэй истээччини бэлиэтиир. Солбуйар аат хатыланан туттулуннаҕына, (актуализация) иэйии күүһүн көрдөрөр.

 

I.… Сүөдэр көхсүн этитэр. Кини бу ыал кыыһын сирэрэ диэн баар буолуо дуо?! өр соҕус олорбохтоон баран, иһиллэр-иһиллибэттик саҥа таһаарда:

- Эһиги оҕоҕут курдук кыыһы кэргэннэммит киһи, ама, дьоллоохпун дэммэт этээ!

Харатаайап кулуба үөрэн хараҕа чаҕылыҥныы түһэр. Кини эдэригэр түспүт курдук, эрчимнээхтик хамсанан, күлэн-салан мичийэр.

- Эн, биһиги оҕобутун сөбүлүүр буоллаххына, ыйыттаран көрүөххүн?

- Мин курдук тулаайах киһини эһиги оҕоҕут сөбүлүүрэ биллибэт. <...>