Нууччаттан киирбит уста кээмэйэ 5 страница

Остуоруйаҕа: 1. Биир сарсыарда туран … ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин алаас сыһыыга ынаҕын ыы барбыт. 2. … тоҕойдоох сэлэни тиирбиттэр, … чуоҕур маҕан кулуннарын чуоҕуппуттар. 3. … күнүстээх түүнү мэлдьи аһаабыттар-сиэбиттэр, оонньообуттар, күлбүттэр, көрүлээбиттэр.

 

63 №. Уустук ахсаан ааты сөпкө ааҕыҥ.

Болҕойуҥ! Билиҥҥи саха тылыгар холбуу этиллэр ахсаан ааты арааран этэр үгэс олохсуйда. Холобур, биллэриигэ: Билсэр түлүпүөҥҥүт [түөрт/уон/үс//сэттэ/уон/аҕыс//тоҕус/уон/икки]. Тэҥн: [түөрдуонүс/ сэттуонаҕыс/тоҕуһуоникки].

 

1. Бүгүҥҥү түгэҥҥэ 40 итинник түбэлтэ тахсыбытыттан 25-эр холуобунай дьыала көрүллэ сылдьар. 2. АЛРОСА бюджет араас таһымыгар киирэр нолуога быһа холуйан 450.000.000 долларга тэҥнэһэр. 3. Үүт соҕутуопката былырыын 3.519 тоннанан улааппыт. 4. Биһиги архыыпка балачча докумуону, 1938 сыллаах хаһыаттар подшивкаларын, дакылааттары буллубут. 5. Ый устата сөҥүү 31-35 мм түһэр, күн 25 мүн. уһуур. 6. 15 күҥҥэ эмтэнэр, доруобуйаны көннөрөр турдар: Далянь: «Лотос» санаторий – 12.320 солк.; Удалянчи – 11.340 солк.; 7 күннээх экскурсия: Харбин-Пекин – 11.620 солк. 7. Бу ыйга төрөөбүт дьон 40-н аастахтарына, 63-75 саастарыгар тиийэ олоруохтарын сөп. 8. «Даймонд Парк» ыҥырар: Ленин проспегын 42-с дьиэтэ, 13-с офис. Билсэр төл. 36-49-41, 40-43-61

 

64 №. Ахсаан аат арааһын сөпкө үөскэтэн ааҕыҥ. Туох ураты суолталааҕын быһаарыҥ.

 

1. Мунньах (10) саҕаланар. 2. Бүгүн муус устар (1) күнэ – сымыйалыыр күн. 3. Эти киилэтин (250) ыллым. 4. Кыргыттар хосторугар (2) эрэ. 5. Эбэм (90) тахсыбыт киһи. 6. Алааска (20-30) сүөһү мэччийэ сылдьар. 7. (4) быраактыкаҕа барбыттар. 8. (40,24) га оттуур ходуһалаахпыт. 9. Ыстакаан (4/1) ууга суурайаҕын.

 

65 №. Хас чаас буолбутун араастык этиҥ.

 

12.00.; 18.30.; 13.15.; 16.45.; 00.00.; 14.00.; 11.25.

 

66 №. Алҕастаах этиини чочуйуҥ.

 

I. 1. Балтым - үс саастаах кыыс оҕо. 2. Эһэм оҕонньор 80 сааһа буолбут кырдьаҕас. 3. Эн хас саастааххыный? – 21. 4. Үс саастаах атыыр кунан айаатыы турар. 5. Бүгүн кулун тутар алта күнэ. 6. Кыттааччылартан сүүмэрдэнэн-сүүмэрдэнэн икки эрэ киһи хаалар. 7. Чооруостаах күүдээх дьукаахтыы эбиттэр. 8. 26 заалга 50 дойдуттан 1600 кыттааччылар тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын көрдөрбүттэр. 9. Егор Борисов 17 №-ээх орто оскуола 5 «а» кылааһын үөрэнээччитигэр персональнай компьютер туттарда. 10. Кини лиис аҥарыгар «түөрткэ», «биэскэ» эрэ үөрэнэрин туһунан суруйбут.

II. 1. Улууспут Дархан оһуокай этээччилэрэ эр дьоҥҥо 13-тэр, дьахталларга 8-тар. 2. Сир шарыгар 80 дойдуга 110 национальнай кииннэр үлэлииллэр. 4. Сүүс түөрт сыалай биэс долгуҥҥа «Сахавикторияны» истиҥ. Биһигинниин бииргэ буолуҥ. 5. 710 тыһыынча солкуобай суумалаах үп көрүллүбүт. 6. Бүгүн алтынньы биэс күнүгэр опера уонна балет театрыгар эстрада сулустарын концера эһигини күүтэр. 7. 43-45-69, 43-65-78 телефоннар нүөмэрдэригэр эрийэн билсиҥ. 8. Бүгүн Дьокуускай куораппытыгар 36 кыраадыс сылаас.

 

67 №. Ыстатыйа аатын болҕойуҥ. Тиэкис ис хоһоонунан сирдэтэн, ахсаан ааты публицистикаҕа туттуу туох стилистическэй суолталааҕын быһаарыҥ.

Болҕойуҥ! Ахсаан ааты публицистика сорох жанрыгар туттуу тиэкис эмоциональнай кыаҕын күүһүрдэр, онон ааҕааччы болҕомтотун тардар суолталаах.

 

СУНТААРГА 1000 КИҺИЛЭЭХ ТҮҺҮЛГЭ

 

Сунтаарга 60 сыллааҕыта Улуу Кыайыы аан бастакы ыһыаҕар оройуон үрдүнэн холкуостарга 428 биэ ыаммыт, кымыс иһэргэ анаан 6146 араас иһит-хомуос туттуллубут, ыһыахха барыта барыллаан 12413 киһи сылдьыбыт. Оччотооҕуга оройуон нэһилиэнньэтин ахсаана 13794 киһи эбит. Ордук улахан кэпсэлгэ киирэр ыһыахтар Элгээйи Угут Күөлүгэр, Тойбохойго, Уһун Күөл Уулаах Атаҕар буолбуттар. Холобура, Угут Күөл ыһыаҕар киһи сөҕүөн курдук 1000 чороон, 200 балхах, 60 ымыйа, 70 матаар, 30 саҥа туос ыаҕайа бэлэмнэммит. 60 биэ ыанан 3 тонна кымыс иһиллибит. Ыһыахха 3000 киһи кэлбит. Оттон Тойбохойго ас-үөл хорчуоппа дэлэй эбит. Нэһилиэктэринэн 11 сиргэ түөлбэлээн олорон кымыс ииһиитэ тэриллибит. Манна ыраахтан-чугастан атынан, көлөнөн, сатыы оройуон 37 холкуоһун дьоно кэлбит. Кэлин аар-саарга аатырбыт Сергей Зверев Ньурба театрыгар үлэлиир кэмигэр Арыҥах Арыылааҕар эмиэ кэпсээҥҥэ киирэр, номох буола сылдьар тыһыынча киһилээх, төгүрүк түөлбэ күөл саҕа холобурдаах түһүлгэни төрүттээн турардаах. («Кыым» хаһыаттан. 16.06.2005. 11№).

 

68 №. Ынаҕы, сылгыны сааһынан арааран этэр саха тылын төрүт үөрүйэҕин билэҕит дуо? Уста, ыйааһын, үрдүк кээмэйин сахалыы этэр кыахтааххыт дуо?

 

69 №. Аат кэпсиирэлээх этиини туохтуур-кэпсиирэнэн уларытан, ситимнээх тиэкистэ оҥоруҥ.

 

1. Аата – Полина Протодьяконова. 2. Кини «Супер модель мира» куонкурус финалиһа. СГУ филологическай факультетын нуучча тылын салаатын 2-с кууруһун устудьуона. 3. Төрөөбүт сирэ - Үөһээ Бүлүү Быракааныта. 4. Биэс бииргэ төрөөбүттэр. 5. Полина бастакы улахан оҕо. 6. Сааһа – 20, зодиагын бэлиэтэ – охчут, үрдүгэ – 175, түөһүн, синньигэс биилин, самыытын кээмэйэ – 90-58-89, ыйааһына – 52 кг. («Үрдэл» сурунаалтан).

 

13 §. Туохтууру туттуу

Саха тылыгар туохтуур – саамай элбэх халыыптаах, киэҥник туттуллар саҥа чааһа. [2] Ол туһунан Лев Толстой: «Движение и его выражение – глагол – являются основой языка. Найти верный глагол для фразы – это значит дать движение фразе», - диэн суруйан турар.

Саха тылыгар туохтуур араас халыыба саамай элбэхтик кэпсэтии тылыгар уонна уус-уран истиилгэ туттуллар. Оттон дьыала уонна наука истиилэ ааттыыр айылгылаах буолан, олохсуйбут биир халыыптаах туохтуур туттуллар.

Саха тылын туохтуура нуучча тылын кытта тэҥниир буоллахха, туһаайыытын, киэбин, көрүҥүн ахсаана элбэҕинэн уонна үөскүүр ньыматынан лаппа баай.

 

13.1. Туохтуур араас халыыбын туттуу

 

Туохтуур ис хоһоонунан үс бөлөххө арахсар: 1) хайааһыны, туругу бэлиэтиир (бар, сүүр, сыт, ытаа, улаат, таптаа); 2) тыаһы үтүктэр (лыҥкынаа, лис-лис гын, даах диэ, бабыгыраа); 3) дьүһүннүүр (баллай, сыллай, хапсыҥнаа).

Кэпсэтии тылыгар туохтуур бу үс көрүҥэ араас халыыпка уларыйан туттуллар: 1) көрүҥ (саҕалыыр, уһуур, кылгыыр, түмүктүүр, төхтөрүтэр, тиэтэрэр); 2) киэп (кэпсиир, соруйар, сэрэтэр, болдьуур, бигэргэтэр, буолуон сөптөөх, буола илик, үгэс); туһаайыы (төрүт, дьаһайар, бэйэни, холбуу); буолар-буолбат форма (бар/барыма); атаахтатар форма (бараахтаа); ханыылаан этии (барар-кэлэр), хоһулаан этии (көрө-көрө көрбөтөҕө), эбиискэ арааһын кытта (сылдьыбыттааҕа эбитэ үһү).

 

70 №. Туохтууру булуҥ. Халыыбын быһаарыҥ.

Болҕойуҥ! Кэпсэтии тылыгар туохтуур хайааһыны бэлиэтиирин тэҥэ, туох эмэ сыалы-соругу, нааданы ситиһэргэ туттуллар. Холобур: Балаҕантан балык туутун аҕала тарт. Бу холобурга хайааһын-туохтуур соруйар киэбэ, буолар формата саҥарааччы истэр киһиэхэ наадатын этэрин, ону кини толоруохтааҕын бэлиэтиир. Хайааһын түргэнник оҥоһуллуохтааҕын тиэтэтэр көрүҥ биэрэр.

 

1. - Маайа, барсаҕын дуу, суох дуу? Иккиттэн биирин эт. – Баай кулуба аҕабыт, хайыаххыный, ыал хамначчыта киһини күтүөтүм дииргиттэн саатан эрдэҕиҥ… Мин итинник аҕаттан төрөөбүппүттэн дьонтон саатыыһыкпын… Таптыыр кэргэммиттэн, оҕобуттан ханна да барбаппын! – Оччоҕо биһигини хаһан да дьонноохпун диир буолаайаҕын! – Суох, дьонноохпун диэм суоҕа! (Н. Якутскай. «Төлкө).

2. – Доҕоор, мин ыарыйдым ээ. Сатаан үлэлиэ суохпун. Дьиэбэр тахсыыһыкпын. – Эн бу ыксалга кэлэн төрөөн сүөкэнээри сылдьыбытыҥ дуо. Ол-бу буолума! Оппутун бу иһэр ардах харыстыа дуо?! (Амма Аччыгыйа. «Сааскы кэм»)

3. – Хайдах эн көрдөрбөккүн? Оттон мин эйиэхэ көрдөрөбүн дии. – Лээбиргии олорума. – Хайдах?.. Көрдөрсүөх буолбуппут буолбат дуо? – Лээбиргээмэ диибин дии. – Доҕоттоор, этиһимэҥ эрэ… Бэрээдэктээх дьон буолбат этигит дуо? (Күндэ. «Хаартыһыттар»).

 

13.2. Туохтуур көрүҥүн туттуу

 

Саха тылыгар туохтуур ураты баай көрүҥнээх. Нуучча тылыгар туохтуур икки көрүҥүн (совершенный и несовершенный вид) араарар эбит буоллахтарына, саха тылыгар туохтуур алта көрүҥэ баарын бэлиэтииллэр. Онон көрүҥ категорията хайааһын хайдах быһыылаахтык оҥоһулларын (тэтимин, хатыланарын, быстаҕын, уһуурун, салҕанарын, түмүктэнэрин көрдөрөр.

Саха тылыгар туохтуур көрүҥүн анаан чинчийбит Манчурина Л.Е. бэлиэтииринэн, туохтуур көрүҥэ урут буолан ааспыты «тилиннэрэн» көрдөрөр сэһэргиир истиил биир этигэн ньымата буолар.

Саха тылыгар көрүҥ икки ньыманан үөскүүр: сыһыарыы көмөтүнэн уонна икки тыл холбоһугунан (аттарыы ньыматынан). Сэдэхтик икки ньыма холбуу туттуллуон сөп [Филиппов Г.Г., Винокуров И.П. Саха тыла. Лексика. Фонетика. Морфология. – Дьокуускай, 1996. - С. 118].

 

арааһа	халыыба	суолтата
Төхтөрүтэлиир	-ыалаа, -ыахтаа, -ыаккалаа, -таа, -талаа, -ыталаа, -ыгыраа, -дьыгынаа, хатылаан этии+гын, -гыр гын, -лдьый, -рдаа, -хаччый, -аахайдаа, -рый, -лый, -чый, хатылаан туттуу+гын	Хат-хат, үрүт үрдүгэр, утуу-субуу төхтөрүйэн буолар хайааһын
Тиэтэтэр	-махтаа, -а оҕус, -а тарт	Тэтимнээхтик, түргэнник, күүскэ буолар хайааһын
Саҕалыыр	-ан эр, -ан бар, -бытынан бар, -ан кэл, -ан тур	Саҥардыы саҕаланан эрэр хайааһын
Уһуур	-таа, -ыытаа, -ылаа, -ынаа, -гыраа, -дьугураа, -дьугунаа, -аар, -аарый, -лаарый, -даарый, -аарайдаа, -аакайдаа, -ыҥнаа, -ан ис, -а/-ы тур, -а/-ы сырыт	Уһуннук биир күдьүс эбэтэр бытааннык уһуннук буолар хайааһын
Кылгыыр	Биир тыас+диэ (гын) -с, -к, -х гын, -а/-ы түс, -а/-ыы оҕус, -ан эр, -ан ыл	Быстах кылгас кэмҥэ соһуччу буолан бүтэр хайааһын
Түмүктүүр	-ан кэбис, -ан хаал, -ан биэр	Хайааһын буолан бүппүт, түмүктэммит

 

Көрүҥ халыыба тэтимнээх, эрчимнээх хайааһыны кыайа-хото тутан көрдөрөр, киһи хас хамсаныытын, санаабыт санаатын дэгэтин ситэри-хотору сиһилээн этэр буолан, хайааһыны ойуулуурга олус бэргэн чуолкай ньыма буолар [Ийэ тылбыт этигэн кэрэтэ Анал таһаарыы 7№-рэ. – Дьокуускай, 2002. - С. 22].

Төһөнөн элбэх көрүҥ халыыба сэргэстэһэ турар да, соччонон хайааһын ойуулуур кыаҕа, тэтимэ улаатан иһэр. Холобур, Далан “Тулаайах оҕо” романыгар икки-үс, түөрт сэдэхтик биэс тылга тиийэ сэргэстэһэ туруоран олус бэргэн, чаҕылхай хайааһыннары оҥорор эбит [Саха тыла: уус-уран истиил. Научнай ыстатыйа хомуурунньуга. 2-с таһаарыы. – Дьокуускай, 2006. - С. 39].

 

71 №. Туохтуур көрүҥүн быһаарыҥ. Биирдии тыл эбиллэн истэҕин аайы хамсаныы туох дэгэттэнэрин толкуйдааҥ.

 

Икки тыллаах көрүҥ халыыба: туран кэллэ, олоро түстэ, туора тэйдэ, баран хаалла, көтөҕөн тахсыбыта, көмөлөһөн барбыта.

Үс тыллаах көрүҥ халыыба: түрүтэ тардан ылбыта, супту одуулаан олороро, өрө хабылла түспүтэ.

Түөрт-биэс тыллаах көрүҥ халыыба: чиккэс гына тура эккирээбитэ, бэрикис гына олоро биэрбитэ, кылап гына көрөн ылбыта, лэс гына быһа ыстаммыта.

 

72 №. Кэрчиги болҕойон ааҕыҥ. Туохтуур ханнык көрүҥэ туттулларын быһаарыҥ. Тиэкис истиилигэр туох суолталааҕын толкуйдааҥ.

 

1. Ол сылдьан эмискэ Мэҥэ бэрдэ Лөкөө Модун утарсааччытыгар сыста түһээт, өттүгэр мииннэрэн өрө мөхтөрөн, быраҕан кууһуннарбыта. 2. Онуоха Бэт Хара суҥ дүлүҥ курдук сулбу көтөн, мүччү түһэн биэрбитэ. 3. Бороҕоттор үөрэн уһуутаһа түспүттэрэ. 4. Дьон хаһыытыттан санаата көтөҕүллэн, Лөкөө Модун Бэрт Хараҕа сыбан киирэн, икки өттүнэн быраҕан кууһурҕаппыта. 5. Киһитэ сылбырҕатык, сыыдамнык аһара көтөн испитэ. 6. Ол сылдьан Бэт Хара быччыҥ-быччыҥнара быыппаста түһээт, соҕотохто Лөкөө Модун икки атаҕын икки ардыттан – самаҕын туорайыттан баһан ылбыта, өрө ытыйан таһаараат, төбөтүн оройунан эһэн кэбиспитэ. 7. Онуоха киһитэ илиитэ-атаҕа адаарыйбытынан тиийэн, күөх кырыска ньиччи түспүтэ. (Далан. “Тыгын Дархан”). 

 

73 №. 4-5-тии чилиэннээх көрүҥ халыыбын үөскэтиҥ. Хамсаныы тэтимин болҕойуҥ.

 

1. Киллэрэн иһэн, биир саллаат лаа луоһунан көхсүгэ (ас) Мотуоһа муостаҕа тиийэн “сар” (гын) дэлби (түс, талбаар, уҥ, сыт). 2. Тобулаарап пистолетын хаатыттан сулбу (тар, ыл, сүүр, тиий) Мотуоһа сүүһүгэр (тирээ, бар, ыххай) тоҕо (ыстан). (ЭЭ КО). 3. Ньоҕорук дэлби (ыстан, тур) да, көхөҕө (ыйаа, тур) көмүс эрдэһин уктаах кыл дөйбүүрү сулбу (тарт, ыл), кыл диэки өттүнэн (тут), Уйбаан Дууһаны угунан (сырбат). 4. Ньоҕорук Ньукулай (эргилин, көр, түс, бар), хаһааҥҥыттан эмэ өстөөҕүн көрбүт курдук, ыыстыйбыт араҕас хаана (дьэбидий, гын, түс). (ЭЭ УД). 5. ... оҕонньор арыгытын түөрэ (ис, кэбис, бар), аһыырҕатан ньамас (гын), сирэйин мырдыччы (тутун, тур) кыыска илии (тутус, сыбдый, кэл). 6. ... эмээхсин (тур), уот анньар маһы сулбу (тарт, ыл): “Чэ, таҕыс, таҕыс!” – диэн кэннинэн ааны (ас, таһаар, кэбис) (СҮө).

 

13.2.1. Төхтөрүтэлиир көрүҥ

 

74 №. Туохтуур (тыаһы үтүктэр тыл) олоҕуттан төхтөрүйэр көрүҥү үөскэтиҥ. Холобур: Кэнниттэн ытыалаан бачыр+ҕаппыттара даҕаны, таппатахтара быһыылааҕа... (И ХХ)

 

1. Тыаллаах күҥҥэ буспут сэлиэһинэй, сатала суох улахан иһиттээх кыыймыт арыылыы, дохсун-дохсуннук (долгуй). 2. Кыра ньирэйдэрин моонньуларыттан кууһа-кууһа оҕо курдук (таптаа). 3. Остуол муннугар олорор аҕам киһи, хаҥас иэдэһин ибирдэтэ-ибирдэтэ саҥаран (добдуй). 4. Кини Гай сырдык күөх көстүүмүн, үрүҥ солко соруочукатын абарбыт курдук (көр). 5. Икки киһи атаҕын тыаһа ыраахха диэри (хоочур). 6. Оччоҕо дьон кэтэһэн көрөн баран, көхсүлэрин этитэ-этитэ үлэҕэ барардыы таҥнан (хачыгыраа). (Афанасий Фёдоров. “Күөх кырыс”).

 

13.2.2. Тиэтэтэр көрүҥ

 

75 №. Тиэтэтэр көрүҥү булуҥ. Ханнык ньыманан үөскүүрүн этиҥ.

 

1. Холлой итиччэни истэн баран, хаана дьэ ситэ оргуйда, уҥуоҕа илибирэс буола түстэ. 2. Атыыр оҕус күрдьүөттээн баран, соҕотохто буута түрдэс гынаат, супту түһэрин курдук, күтүр өстөөх кыайан хаампатахха дылы хасхаҥныыр бэйэтэ, итиччэ үлүгэр хапсаҕайы хантан булан ылбыта эбитэ буолла, били икки ардыгар бурдугун сиксийэ турар сордооххо ойон кэлбитэ баар буола оҕуста. (Амма Аччыгыйа. “Балаҕан иһигэр”).

 

76 №. Тиэтэтэр көрүҥнээх туохтуур-кэпсиирэни ситэрэн ааҕыҥ. -махтаа, -бахтаа сыһыарыынан үөскэтэргитин умнумаҥ.

 

1. Наум Петрович бөппүрүөскэтин иҥсэлээхтик (обор). 2. Никонор улаханнык саҥарбытыттан сылайан өрүтэ (тыын). 3. Иван, сирэйэ чоххо баттаабыт курдук буолан, тарбаҕынан буору (хаһый). 4. Трактор киһитин санаатын өтө сэрэйэр курдук, суостаахтык дьигиһийэр, күүскэ (дьүккүй). 5. Онуоха суотчут симириктиирэ ордук хойдор, кубарыйбыт сонун сиэптэрин (хастын). 6. Всеволод Николаевич тохтуу түстэ, көхсүн этиттэ, уҥа ытыһынан сүүһүн (имэрин, ыл). (Софр. Д. СТТ). 7. Онтон икки кулгааҕа, мэктиэтигэр тыс-тыс тыаһаан ыла-ыла, бүрүтэ (ыл) хам (тутун, кэбис). (ЭЭ Х).

 

13.2.3. Кылгыыр көрүҥ

 

77 №. Кылгыыр көрүҥнээх холбуу кэпсиирэлээх этиини ситэрэн ааҕыҥ.

1. Үүтээн хаҥас өттүгэр баар суорба таас кэннигэр туох эрэ ... (гын) (Д К). 2. Эмээхсин Сэмэнчик сигэммититтэн эргиллэн өрө имэрийэн баран, сыллаан ... (гын, ыл). 3. Атахтара уйбакка суол чигдитигэр ... (гын, олор, түс) (И ХХ). 4. Өстөөҕүн сирэйигэр силлээн ... (гын). 5. Ол аайы Иван Максимович, оройго оҕустарбыт оҕолуу ... (гын, түс). (НБ ДьККД). 6. – Манна... Кинилэр билбэт сирдээхтэр, (кэл, тарт). (ДТ ККХ).. 7. Эн мин уҥа өттүбэр чокуурдаах бинтиэпкэҕин туппутунан баар (буол, оҕус) (АФ У).

Туһан: барыс, лах, ньыкыс, пал, сык.

 

13.2.4. Саҕалыыр көрүҥ

 

78 №. Саҕалыыр көрүҥнээх этиини ситэрэн суруйуҥ.

 

1. ... били маанылаах сиэн оҕолоро мэник харахтарын (дьэргэт, бык, кэл). 2. Хачыгыр көһүйбүт көхсүгэр тоттук оҕо сутуруга (битий, бар). 3. Онтон Хачыгыр харахтарыттан кыымнар (бырдаҥалаа, түс). 4. ... Бачыгыратар Баһылай, кыламмытынан ыстанан кэлэн, өрө көрө (түс, бар) хара быарга (тиҥилэхтээ, кэбис). 5. Хачыгыр иҥиир-ситиитэ (тарт, кэбис) өрө (тэй, түс) нусхас (гын). 6. Ыт буоллаҕына киһи мэйиитигэр хатаныах курдук сып-сытыытык (часкый, түс) баҕалыы, түөһүнэн (сыыл, хаал). (Эрилик Эристиин. “Хачыгыр”).

 

13.3. Туохтуур атаахтатар халыыбын туттуу

 

Саха тылыгар туохтуур олоҕор сыстар -аахтаа сыһыарыынан ньырамсытар эбэтэр атаахтатар суолталаах ураты халыып баар. Үөрэхтээхтэр бэлиэтииллэринэн, атаахтатар халыып диэн аатынан биллэр кыччатыы категорията субъегы намтата, кыратыта, сэнии сыаналыыр туохтуур биир ураты көстүүтэ буолар. Туохтуур бу категориятын дьиҥ ис хоһооно – саҥарар киһи субъекка сыһыанын көрдөрүү [Филиппов Г.Г., Винокуров И.П. Саха тыла. Лексика. Фонетика. Морфология. – Дьокуускай, 1996. - С. 124]. Н.Е. Петров бу сыһыарыыны саҥарааччы аһынар, таптыыр истиҥ иэйиитин эбэтэр күлүү-элэк гынар, сэниир, үгэргиир тус сыһыанын тириэрдэригэр туттарын туһунан бэлиэтиир [Петров Н.Е. Синтаксические средства выражения моадльности в якутском языке. - Новосибирск, 1999. - С. 18].

 

79 №. Атаахтатар халыып кэрчик аайы туох дэгэттээх туттулларын быһаарыҥ.

 

I. 1. – Уолум уһун муҥнаах! Мин этэрбин-үөрэтэрбин өйдөөн-дьүүллээн истээхтээбэтиҥ, барытын кулгааҕыҥ таһынан аһараахтаатыҥ (Д ТК). 2. Ол буор балыксыт кэргэнэ буолбут даҕаны диэхтээн… (Д ТД).

II. 1. Тулаайах кыысчаан муос кыыһын кууспутунан … утуйан хаалаахтаабыта. (Д ТО). 2. Орто уоллара утуйан хаалан бу астан матаахтаата. (А К).

III. 1. Сордоох да оһох буоллаҕыҥ эбээт! Эн курдук дьиикэй оһох бу куоракка суох ини. Быйыл эн абыраххыттан ордубат дьон буоллубут. Өрө ньолойоохтооҥҥун киси да бөҕөҕүн ээ! Эмиэ буруолаан чолойо сытыйаахтаабыккын дии! (Амма Аччыгыйа. «Эмээхситтэр»).

 

13.4. Туохтуур туһаайыытын туттуу

 

80 №. Таблицанан сирдэтэн этиилэр истиилгэ туттуллар уратыларын тэҥнээн көрүҥ. Бэйэҕит саҥаҕытын болҕойуҥ.

 

Сүрүн истиилгэ	Дьыала истиилигэр
1991 сылга биһиги республикабытыгар Президент былааһа
киирбитэ	киллэриллибитэ
Быйыл Россияны кытта улахан суолталаах сөбүлэһиигэ илии
баттаммыта	баттаныллыбыта
Биһиги былааммытыгар үлэһит дьон интэриэһэ инники
турбута	туруоруллубута
Туһаммыт	Туһаныллыбыт
литература

 

81 №. Ааҕыҥ. Этии туһаанын, кэпсиирэтин ыйыҥ. Туохтуур туһаайыытын уларытыҥ.

Болҕойуҥ! Саха тылын нуорматынан дьаһайар туһаайыы киһи эрэ оҥорор хайааһыныгар туттуллар. Холобур: Аҕам от оҕустарар. Ийэм таҥас сууйтарар. Тыыммат барамай, өйдөбүл киһини дьаһайара, салайара сатаммат. Оннук этии дьыала, наука истиилгэ туттуллар. Холобур: Президент тыла-өһө дьону олус астыннарда. – Президент тылын-өһүн дьон олус астынна.

 

I. 1. Олбуорга фонтан баара киһини сүрдээҕин сынньатар, уоскутар. 2. Наташа «Олох – дьикти бэлэх» диэн хоһоон кинигэтин бэчээттэтэн дьону сөхтөрбүтэ. 3. Киһи анала, олоҕун суолун дириҥ өйдөбүлэ кими баҕарар долгутар, кутун-сүрүн хамсатар. 4. Саҥа оскуола үлэҕэ киирбитэ олохтоохтору үөртэ. 5. В.В.Калашников этэн-тыынан истээччилэрин сэргэхситтэ.

II. 1. Бырааһынньык көрө-нара миигин долгутта. 2. Эн итинник майгыҥ биһигини дьиктиргэтэр. 3. Үтүө үгэспит симэлийэн эрэрэр бэйэбитин даҕаны хомотор. 4. Ыарыһах оҕо төрүүрэ элбээбитэ норуоту куттуур. 5. Итини сэргэ киһини дьиксиннэрэр да, харааһыннарар да сыыппаралар эмиэ түмүлүннүлэр. 6. Дьиэ-уот төлөбүрэ сылтан-сыл ахсын үрдүү турара олохтоох дьону мунаахсытар.

 

82 №. Атынтан туһаайыыны атын халыыбынан эбэтэр синоним тылынан солбуйан ааҕыҥ. Холобур: Дьиэ бырайыага тупсарыллан иһэригэр саарбахтааһын суох. - … тупсан иһэрин саарбахтаабаппыт.

 

I. 1. Бюджет диэн туох ааттанылларый? 2. Дакылааччыт экономика таҥнары түһүүтэ тохтотуллубатын туһунан эттэ. 3. Хостонор баай балачча чааһа кыраныысса таһыгар таһаарыллар. 4. Харамай ахсаана чөлүгэр түһэриллэн эрэр. 5. Ити барыта каартаҕа киллэриллибит.

II. 1. Кураан сайын буолан гаттан 4-5 эрэ центнер хортуоппуй хомулунна. 2. Быйылгы үөрэх дьылыгар саха бакылтыатыгар 75 оҕо үөрэххэ ылылынна. 3. Үлэбит хас да хайысханан ыытыллар. 4. 250 араас омук хомуһа быыстапкаҕа туруорулунна. 5. Үбүлүөйдээх сылга куораты көҕөрдөр туһунан уураах ылылынна. (Туһан: көһүннэ, таҕыста, хостонно, киирдэ, барар).

III. 1. Программа ис хоһооно байытыллара эрэйиллэр. 2. Мин уһуйуллубут кыһам аҥардас тылы эрэ үөрэтэрэ. 3. Оҥоһуллубут паштеккытын нэлэгэр тэриэлкэҕэ ууруҥ. 4. Хаппыт сибэкки быраҕыллыыта саамай куһаҕан. 5. Дьиэ сыаната судаарыстыба өтүттэн быһаччы хонтуруолланыллыбат.

 

83 №. Ааҕыҥ. Этиигэ атынтан туһаайыы туохтуура төһө элбэхтэ туттулларын ааҕыҥ. Төһө үчүгэйдик иһиллэрин сыаналааҥ.

 

1. Туруоруллар боппуруостар син быһаарыллаллар. 2. Ити үбүнэн туһанан 1950 сүөһү турар миэстэлээх хотон тутулунна уонна саҥардыллан оҥоһулунна. 3. 1980 с. бүтүүлэригэр иһэр ууну чинчийии ыытыллыбыта, салгыы ыраастааһын үлэтэ былааннаныллыбыта. 4. Баһаары умуруорууга 8 баһаарынай автоцистерна, 7 анал көмөлөһөр техника туһанылыннылар. 5. Управление үлэһиттэрэ 450 кэриҥэ ахсааннаах албынынан оҥоһуллубут DVD диискэлэри тутан суох оҥордулар. 6. XVIII үйэҕэ чэй национальнай утах быһыытынан билиниллибитэ.

 

84 №. Тыа хаһаайыстыбатын министерствотын отчуотун ааҕыҥ. Туохтуур атынтан туһаайыытын 1 сирэй элбэх ахсаан халыыбынан (биһиги) солбуйуҥ. Ханнык вариана ордугун быһаарыҥ.