Научный руководитель – Кара-оол Л.С., к. ф.н., доцент кафедры ТМРТЯНШ

Аас чогаалының өске хевирлеринден тоолдуң кол ылгалыр демдээ – хөй сюжеттерден (болуушкуннардан) тургустунганында, өскээр чугаалаарга, чаңгыс тоол безин аразында аралажып, солчуп турар янзы-бүрү үүрмек болуушкуннардан тургустунган болур болгаш ол солчуушкуннар үе-даа, девискээр-даа талазы-биле кызыгаарлаттынмаан болур. Делегейниң улустарының тоолдарының утка талазы-биле чоок болуп турарының ужуру-даа ында. Ооң чылдагаанын янзы-бүрү төөгүлүг үелерде улустарның аразында турган харылзаалары-биле кызыгаарлап тайылбырлаар болза, база шын эвес. Кол чылдагааны кижи төрелгетениниң амыдырал-чуртталгазының, угаан-медерелиниң, психологиязының сайзыралының дүрүмнериниң ниитилешкек болганында деп эртемденнер санап турар.

Бүгү делегей улустарының тоолдарының сюжеттерин ниити каталогка чыып, дөмей сюжеттерни чаңгыс майыктыг сан чурагай-биле демдеглеп эгелээни бо жанрның онзагай талазы болуп турар. Эң-не долу каталогту А. Аарне биле С. Томпсон тургускаш, 1961 чылда Хельсинки хоорайга англи дылга үндүрген. Ук каталогта кирип турар дөмейлешкек тоол сюжеттериниң саны ийи мун ажып турар. Олар янзы-бүрү национал сюжеттер-биле доктаамал немежип чаартынып турар [1].

Тыва-орус чоннарның аас чогаалында сюжеттери дөмейлежип турар чогаалдар элээн хөй, чижээ, А. Пушкинниң «Балыкчы болгаш балык дугайында тоол» биле тыва улустуң «Ирей, кадай биле алдын кушкаш», ол ышкаш орус улустуң «Хаврошечка» база тыва улустуң «Хадың-кыс» дээш оон-даа өске.

А. Пушкинниң «Балыкчы болгаш балык дугайында тоол» биле тыва улустуң «Ирей, кадай биле Алдын кушкаш» деп тоолдарының дөмей болгаш ылгалдыг чүүлдерин сайгарарга элээн солун чүүлдер эскертинип турар.

Кандаг-даа тоолдуң сюжеди кезектерлиг, ынчангаш ийи тоолдуң дүүшкүн, өөскүдүлге, дыңзыгыышкын, чештиниишкин деп кезектеринге даянып, дөмей болгаш ылгалдыг чүүлдерин көрээлиңер.

Ылгалып турар чүүлдер:

1. «Ирей, кадай биле алдын кушкаш» - тыва улустуң тоолу, а «Балыкчы болгаш балык дугайында тоол» - авторлуг тоол.

2. Кол маадырлары: Алдын кушкаш биле Алдын балык;

3. Болуп турар чери: «Ирей, кадай биле алдын кушкашта» - аал коданы болгаш арга ишти, а «Балыкчы болгаш балык дугайында тоолунда» - далай кыдыында казанак бажың биле далай.

4. Артык сеткилдиг бооп, сөөлүнде сотка олурган маадырлары:

А. Пушкинниң «Балыкчы болгаш балык дугайында тоолунда» - кадай ашакты алдын балыкче айбылап, бодунуң чазый чоруун көргүскен.

Тыва улустуң «Ирей, кадай биле алдын кушкаш» деп тоолунда ашак боду алдын кушкаштан диленип, чазый чоруун, артык сеткилин көргүскен.

5. Кол маадырлардан дилеп турар чүүлдери:

«Ирей, кадай биле алдын кушкашта»: одаар ыяш, ак өг, аъш-чем, эдилел, беш чүзүн мал, кадын, хаан эргези база ара-албаты.

А. Пушкинниң «Балыкчы болгаш балык дугайында тоолунда»: деспи, бажың, ызыгууртан агай, ыдыктыг хаан, далай ээзи – дээди хаан болур, а алдын балык – айбычызы болур деп күзел.

Сайгарып турар тоолдарывысда ылгалдыг чүүлдерниң үнүп келген кол чылдагааны орус-тыва чоннарның ук төөгүзүнден амыдыралының база кылып турар ажыл-ижиниң дөмейлешпезинде база чон бүрүзүнүн амыдыралда чугула деп үнелеп көрген чүүлдериниң ылгалдыг болганында деп бодаар бис.

Орус-тыва чоннарның тоолдарының тургузуунда база онзагай чүүлдер бар.

1. А. Пушкинниң «Балыкчы болгаш балык дугайында тоолунда» - шүлүк хевирлиг, а «Ирей, кадай биле алдын кушкашта» калбак чогаал хевирлиг бижиттинген.

2. Тоолдарның эге сөстери турум:

а) Шыяан ам!Ирей, кадай ашак чурттап чораан чүвең иргин.

б) Жил старик со своей старухой

У самого синего моря;

Они жили в ветхой землянке

Ровно тридцать лет и три года.

3. Тоолдар турум төнчү сөстерлиг:

«… артык сагыш ара дүжер» дээн ышкаш, биеэги-ле самдар өөнде ийи боттары чыткан-даа чүвең иргин.

Глядь: опять перед ним землянка;

На пороге сидит его старуха,

А пред нею разбитое корыто.

Ук чогаалдарның сюжеттеринде чеже-даа чоошкулаштырып турар чүүлдер бар болза, чон бүрүзүнүң тоолдары хевир-турзү, уран-чечен аргалар, дыл-домааның талазы-биле катаптаттынмас национал бот-бүдүштүг чогаалдар болур.[1, 3]

Литература:

1. Аксагалдай ашак. - Кызыл, 1995.

2. Алдын кушкан: Уругларга тоолдар. – Кызыл: ТНҮЧ, 2002. – Ар. 3-7.

3. Матпаадыр. Уруглар аас чогаалы. - Кызыл, 1991.

4. Пушкин А.С. Сказка о рыбаке и рыбке. – М.,

5. Пушкин А. Балыкчы болгаш балык дугайында тоол / Очулдурукчузу А. Даржай. – Кызыл: Новости Тувы, 2001. – 16 с. илл. И. Салчак.